Ησαΐας. Ο Επίσκοπος Σαλώνων που έπεσε μαχόμενος στην Αλαμάνα στο πλευρό του Αθ. Διάκου. Γιατί τον εκτιμούσε ο Αλή Πασάς

23 Απριλίου 1821. Η μάχη στην ξύλινη γέφυρα της Αλαμάνας, κοντά στις Θερμοπύλες, ολοκληρώθηκε με νίκη των Οθωμανών του Ομέρ Βρυώνη.

Τουλάχιστον 150 Έλληνες σκοτώθηκαν και ο οπλαρχηγός Αθανάσιος Διάκος θανατώθηκε με ανασκολοπισμό κατ’ εντολήν του Κιοσέ Μεχμέτ, ιεραρχικά ανώτερου του Ομέρ Βρυώνη.

Εκτός, όμως, από τον Αθανάσιο Διάκο, υπήρξε ένας ακόμη αγωνιστής που έπεσε μαχόμενος στην Αλαμάνα και θεωρείται μία από τις πολλές παραγνωρισμένες μορφές της ελληνικής επανάστασης.

Ο λόγος για τον Επίσκοπο Σαλώνων Ησαΐα, ο οποίος έμεινε στην ιστορία ως ο πρώτος επίσκοπος που έπεσε μαχόμενος κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821.

Όρκισε τον Πανουργιά αρματολό των Σαλώνων, ευλόγησε τον Διάκο και έδωσε το έναυσμα της επανάστασης στη Ρούμελη. Σκοτώθηκε από τα σπαθιά των τουρκαλβανών, σε ηλικία 43 ετών. Η τελευταία του φράση λέγεται ότι ήταν: “Παναγία μου, σώσον τουλάχιστον την πατρίδα“.

Η εκτίμηση του Αλή Πασά και η μύηση στη Φιλική Εταιρεία

Ο Ησαΐας, κατά κόσμον Ηλίας Παπαστάθης, γεννήθηκε στο κεφαλοχώρι της Δεσφίνας στη Φωκίδα, κατά πάσα πιθανότητα το 1778. Ήταν γιος ιερέα και διδάχθηκε τα πρώτα του γράμματα στα Σάλωνα, όπως ονομαζόταν τότε η Άμφισσα.

Αργότερα σπούδασε στα Γιάννενα, έχοντας την εκτίμηση και την υποστήριξη του Αλή Πασά σύμφωνα με ορισμένες πηγές, και ολοκλήρωσε τις ανώτερες ιερατικές του σπουδές στην Κωνσταντινούπολη.

Σύμφωνα με το θρύλο, ο πατέρας του Ησαΐα είχε σώσει από βέβαιο θάνατο τον Αλή Πασά, εξού και η συμπάθεια που έτρεφε για τον γιο του.

Υπάρχει και η άποψη ότι ο Αλή Πασάς είχε ξεχωρίσει τον Ησαΐα για την εξυπνάδα, τη φιλομάθεια και τις γνωριμίες του. Θέλησε έτσι να τον βοηθήσει, διότι συνήθιζε να προσεταιρίζεται ικανούς Έλληνες, ώστε να ελέγχει τους υπόλοιπους ραγιάδες.

Λέγεται πως πήρε το όνομα “Ησαΐας” στη Μονή του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία, όπου, σύμφωνα με τον μελετητή Τάκη Λάππα, “ξύπνησε μέσα του η εθνική συνείδηση“.

Το 1814, ο Ησαΐας πήγε στην Κωνσταντινούπολη, ύστερα από πρόσκληση του Πατριάρχη Κύριλλου ΣΤ’, και μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία. Το 1818 χειροτονήθηκε επίσκοπος Σαλώνων από τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’, μετά από επιστολή του Αλή Πασά.

Η παράδοση αναφέρει ότι ο Ησαΐας γυρνούσε από πόρτα σε πόρτα και βοηθούσε κάθε Δεσφινιώτη με όποιον τρόπο μπορούσε. Μοίραζε από τα εισοδήματά του και δανειζόταν, για να βοηθήσει ακόμη περισσότερους.

Στο διάστημα αυτό, ο Ησαΐας ασχολήθηκε με τη συγγραφή. Έγραψε “Εκκλησιαστικούς λόγους” και ένα “Χρονικό της Ρούμελης” που όμως δεν διασώθηκαν.

Το “άναμμα της σπίθας”

Στις αρχές του 1821, ο Σαλώνων Ησαΐας επισκέφθηκε τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’. Από μια επιστολή μεταξύ των δύο ανδρών φαίνεται ότι αμφότεροι εργάζονταν για την προπαρασκευή του Αγώνα, χρησιμοποιώντας συμβολικές φράσεις.

Ο επίσκοπος επέστρεψε στη Βοιωτία και κάλεσε στη Μονή του Οσίου Λουκά τον παλιό του γνώριμο Αθανάσιο Διάκο, οπλαρχηγούς και τους προκρίτους της Λιβαδειάς Ιωάννη Λογοθέτη, Ιωάννη Φίλωνα και Λάμπρο Νάκο.

Για τη σύσκεψη αυτή, ο Τάκης Λάππας γράφει:

“Αφού ο Ησαΐας τους ανακοίνωσε τις εντολές που είχε πάρει απ’ την Πόλη, ήταν της γνώμης να ξεσπάσει η επανάσταση στη Ρούμελη ύστερ’ απ’ το Μοριά. Είπε στους καλόγερους να παρακινήσουν όλους τους υποταχτικούς κι υπηρέτες να δένουν χαρτούτσια και να είναι έτοιμοι. Κι η προσταγή του εκτελέστηκε απ’ την άλλη μέρα“.

Στις 24 ή 25 Μαρτίου 1821, ο Ησαΐας όρκισε τον Πανουργιά και τα παλικάρια του, καθώς επίσης και τρεις προεστούς των Σαλώνων, στο Μοναστήρι του Προφήτη Ηλία. Παρών στη δοξολογία ήταν, μεταξύ άλλων, και ο οπλαρχηγός Ιωάννης Γκούρας.

Στις 27 Μαρτίου, μαζί με τον Επίσκοπο Ταλαντίου Νεόφυτο χοροστάτησε σε δοξολογία στη Μονή του Οσίου Λουκά και κήρυξε την Επανάσταση στη Στερεά Ελλάδα.

“Σώσον τουλάχιστον σεαυτόν ως χρησιμότερον” – Το μαρτυρικό τέλος

Ο Σαλώνων Ησαΐας δεν αρκέστηκε στην ευλογία των ελληνικών όπλων. Έβγαλε τα άμφιά του και ντύθηκε απλός στρατιώτης, έτοιμος για τον Αγώνα.

Στις 15 Απριλίου 1821, πήρε μέρος με το ένοπλο σώμα του Πανουργιά στην επίθεση των Ελλήνων για την κατάληψη της Υπάτης. Μαζί του ήταν ο αδερφός του, Παπα-Γιάννης και έδιναν κουράγιο και δύναμη στους συναγωνιστές τους.

Κατά τη μάχη της Αλαμάνας, ο Ησαΐας λαβώθηκε, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να μετακινηθεί εύκολα. Ένας έφορος του στρατού τον είδε να αδυνατεί να ακολουθήσει τους υποχωρούντες επαναστάτες και τον εχθρό να πλησιάζει και τον πήρε στον ώμο του. Έτσι απεικονίζεται στο πίνακα της μάχης να είναι πεσμένος και με το αριστερό χέρι να κρατά το τραύμα του.

Ο επίσκοπος λέγεται ότι του φώναξε: “Άφησέ με, τέκνον μου. Και σώσον τουλάχιστον σεαυτόν ως χρησιμότερον“. Ο έφορος δεν τον άκουσε και προσπάθησε με όλες του τις δυνάμεις να τον σώσει. Όμως γρήγορα συνειδητοποίησε ότι δεν γινόταν να σωθούν και οι δύο και άφησε τον Ησαΐα στο ύψωμα Χαλκωμάτα.

Εκεί προσφέρθηκε να τον σώσει ένας ιππέας, αλλά ο επίσκοπος δεν πρόφτασε να ανέβει στο άλογο, διότι έπεσε νεκρός από τα εχθρικά σπαθιά. Νεκρός έπεσε και ο Παπα-Γιάννης και τα δύο αδέρφια αποκεφαλίστηκαν.

Όταν οι Οθωμανοί παλούκωσαν τον Διάκο, λέγεται ότι έστησαν γύρω του 80 κεφάλια που απέκοψαν κατά τη μάχη της Αλαμάνας. Ανάμεσά τους και του Ησαΐα.

Το 1916, ανεγέρθηκε ένα μνημείο στον τόπο που σκοτώθηκε ο Ησαΐας, κοντά σε μια βρύση που ονομάστηκε προς τιμήν του “Δεσποτόβρυση“.

Μνημείο για τον Επίσκοπο Σαλώνων έχει τοποθετηθεί έξω από το Μητροπολιτικό Ναό της Δεσφίνας, προτομή του στον περίβολο της Μονής Οσίου Λουκά Βοιωτίας και ανδριάντας του στο κέντρο της Άμφισσας.

Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, στο ποίημά του “Αθανάσιος Διάκος“, αναφέρεται στον Ησαΐα και τον αδελφό του (“Άσμα Τρίτον: Εικοστή τρίτη Απριλίου“) με τους παρακάτω στίχους:

Στ’ αγέρι κρεμασμένα,

ωσάν καντήλια τ’ ουρανού, αποβραδίς δυο φώτα

εφάνηκαν στη σκοτεινιά… Κανείς δεν τά ’χε ανάψει…

Κι ένας που επέρασε απεκεί, καλόγερος, διαβάτης,

κι είδε το θάμα κι έδραμε, στη λάμψη δυο κεφάλια

ηύρε που πλάγιαζαν γλυκά… το ’να του Παπαγιάννη

και τ’ άλλο του Δεσπότη του. Γονατιστός εμπρός τους

έμειν’ ο γέρος κι έκλαψε… Τους έριξε τρισάγιο,

τα φίλησε στο μέτωπο και με το δοκανίκι

έσκαψε λάκκο κι έθαψε τ’ αχώριστα τ’ αδέρφια.

Βλογάει το χώμα τρεις φορές… Έκαμε το σταυρό του

και χάνεται στην ερημιά… Εσβήστηκαν τα φώτα.

Αντλήθηκαν πληροφορίες από το βιβλίο “Ο Επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας” του Ηλία Χρ. Θάνου (Ιδιωτική Έκδοση, 2023)

Κεντρική φωτογραφία: Η Μάχη της Αλαμάνας. Ο Σαλώνων Ησαΐας πληγωμένος δίπλα στον Διάκο. Λιθογραφία του ζωγράφου Αλέξανδρου Ησαΐα. Πηγή: Wikipedia