Ικαρία. Το ουτοπικό πείραμα του 19ου αιώνα, με κοινόβια, όπου όλοι ήταν ίσοι και παρήγαγαν ό,τι χρειάζονταν

του Γιώργου Κασαμπαλάκου

Ουτοπικός σοσιαλισμός

“Ικαρία”, ονομάστηκε μια κοινότητα, όπου όλοι ήταν ίσοι. Περιφρονούσαν τα χρήματα, παρήγαγαν όλα όσα χρειάζονταν και κυριαρχούσε η έλλειψη ιδιοκτησίας και η αλληλεγγύη. ‘Ολα αυτά προέβλεπε ο ουτοπικός σοσιαλισμός.

Η εφαρμογή του ουτοπικού σοσιαλισμού –θεωρητικά- στηριζόταν στη δημιουργία μικρών κοινοτήτων και τον συνεταιρισμό. Αποτέλεσε βασική επιρροή πολλών φιλοσόφων, ακόμα και του Μαρξ, ο οποίος εκτιμούσε βαθιά την συνέπεια πολλών εκπροσώπων του.

Στις αρχές της εκβιομηχάνισης και του καπιταλισμού, ο φόβος των ανθρώπων μπροστά στις αλλαγές που έφερναν οι μηχανές μαζί με το δέος για το άγνωστο αλλά και την ελπίδα μιας αληθινά ευτυχισμένης κοινωνίας, έκαναν δημοφιλή τον ουτοπικό σοσιαλισμό.

Πρωτοπόροι του ήταν ο Όουεν, ο Φουριέ, ο Σαιν Σιμόν και ο Ετιέν Καμπέ. Ο τελευταίος, φαντάστηκε ως σπέρμα της ιδανικής κοινωνίας μια αυτάρκη κοινότητα χωρίς ιδιοκτησία, που ονόμασε Ικαρία.

Ετιέν Καμπέ, ένας ριζοσπάστης εισαγγελέας

Ο Ετιέν Καμπέ, γεννημένος στη Ντιζόν το 1788, ήταν φύσει ατίθασο πνεύμα και επηρεασμένος από το ριζοσπαστισμό της εποχής του.

Σπούδασε νομικά και έφτασε να διοριστεί γενικός εισαγγελέας της Κορσικής, στις 15 Οκτώβρη του 1830. Αδιαφορώντας για τις επιπτώσεις στην καριέρα του, άσκησε εξοντωτική κριτική στο καθεστώς του βασιλιά Λουδοβίκου – Φιλίππου, που τον είχε τοποθετήσει σε αυτή τη θέση.

Ως αποτέλεσμα, παύθηκε από τα καθήκοντα του Εισαγγελέα στις αρχές Μάη του 1831, επέστρεψε στη Ντιζόν και εκλέχτηκε βουλευτής της αντιπολίτευσης. Η εφημερίδα ‘Le Populaire – Ο Λαϊκός’ που εξέδωσε το 1833, κυκλοφόρησε μαζικά στο Παρίσι, προσθέτοντάς του νέους μπελάδες με το βασιλικό καθεστώς. Εξορίστηκε για 5 χρόνια στο Λονδίνο, όπου ήρθε σε επαφή με τον Άγγλο θεμελιωτή του ουτοπικού σοσιαλισμού, Όουεν.

‘Ταξίδι στην Ικαρία’

Γυρνώντας στο Παρίσι το 1839, κυκλοφόρησε τον καρπό της εξορίας του για τον οποίο έγινε διάσημος, το βιβλίο του ‘Ταξίδι στην Ικαρία᾿. Το βιβλίο περιέγραφε την ιδανική κατά τον συγγραφέα κοινωνία, βασισμένη στις αρχές της κοινοκτημοσύνης, της αλληλεγγύης και της κατανόησης:

«Οι κάτοικοι της Ικαρίας σχηματίζουν μια κοινωνία που βασίζεται στην τέλεια ισότητα. Όλοι είναι συνέταιροι, πολίτες με ίσα δικαιώματα και καθήκοντα. (…) Η Πολιτεία είναι η μοναδική ιδιοκτήτρια των πάντων, καλλιεργεί τη γη, χτίζει σπίτια, τρέφει, ντύνει, παρέχει επίπλωση σε κάθε οικογένεια και σε κάθε πολίτη. Η Πολιτεία παρέχει παιδεία σε όλα τα παιδιά της»

Η πίστη του Ετιέν Καμπέ στην πραγματοποίηση μιας νέας κοινωνικής δομής, τον οδήγησε να συστήσει την ‘Εταιρία για την Ίδρυση της Ικαρίας᾿. Δεκάδες χιλιάδες εργάτες και τεχνίτες στα μεγάλα αστικά κέντρα της Γαλλίας ενστερνίστηκαν τις ιδέες του και συμμετείχαν στην Εταιρία.

αναζήτηση μιας Ικαρίας στην Αμερική

Τον Μάη του 1847,  ο Καμπέ δημοσίευσε την έκκληση ‘Εμπρός για την Ικαρία᾿, όπου ανέφερε μεταξύ άλλων: «Εφ’ όσον στη Γαλλία μας καταδιώκουν, μας αρνούνται κάθε δικαίωμα, κάθε ελευθερία συνεταιρισμού, συγκέντρωσης, συζήτησης και ειρηνικής προπαγάνδας, ας πάμε στην “Ικαρία” να αναζητήσουμε την ανθρώπινη αξιοπρέπειά μας, τα πολιτικά μας δικαιώματα, την Ελευθερία και την Ισότητα».

Ταυτόχρονα, ανακοίνωσε πως η βάση της “Ικάριας” κοινότητας θα ήταν ένα τεράστιο κομμάτι γης που είχε αγοράσει, στις όχθες του Κόκκινου Ποταμού στο Τέξας. Όσοι επιθυμούσαν να ζήσουν στο νέο επίγειο παράδεισο, θα έπρεπε να καταβάλουν 300 φράγκα στο κοινό ταμείο.

Τα οράματα της εποχής για το χτίσιμο νέων κοινωνικών δομών συνέπιπταν με την Αμερική, λόγω και των χαμηλών τιμών πώλησης γης. Διόλου τυχαία, στις αχανείς της εκτάσεις ιδρύθηκαν πολλά κοινοβιακά εγχειρήματα εκείνη την περίοδο.

Συνεταιριστικά πειράματα στην Αμερική

Ήδη από το 1825, ο παλιός φίλος του Καμπέ και πηγή έμπνευσής του, Όουεν, είχε ιδρύσει την συνεταιριστική παροικία ‘Νέα Αρμονία’. Σ’ αυτή συμμετείχαν καταξιωμένοι επιστήμονες όπως ο ιχθυολόγος Τσαρλς Αλεξάντερ Λέσνερ, ο γεωλόγος και πρόεδρος της Ακαδημίας Φυσικών Επιστημών της Φιλαδέλφεια, Ουίλιαμ Μακλιούρ και ο καθηγητής Γεωλογίας του Πανεπιστημίου του Νάσβιλ, Γκέραρντ Τρουστ.

Η Σκωτσέζα οπαδός της φυλετικής ισότητας, Φράνσις Ράϊτ, είχε δημιουργήσει την ίδια χρονιά την κοινότητα ‘Νασόμπα’ στο Τενεσί, αποκλειστικά για μαύρους με σκοπό την μόρφωσή τους και την επίτευξη με αυτόν τον τρόπο της πλήρους ισονομίας τους με τους λευκούς.

Οι ιδέες του άλλου μεγάλου ουτοπιστή σοσιαλιστή, Φουριέ, για την αυτάρκη σοσιαλιστική κοινότητα που ονόμαζε ‘Φάλαγγα’, έγιναν πράξη το 1841 από τον Τζωρτζ Ρίπλεϊ και τη σύντροφό του Σοφία, που δημιούργησαν την κοινότητα ‘Μπρουκ Φαρμ’, λίγα μίλια έξω από τη Μασσαχουσέτη.

αναχώρηση και αναποδιές

Στις 3 Φλεβάρη του 1848, μια πρώτη ομάδα 69 οπαδών της Ικαρίας, αποφασισμένων να χτίσουν το νέο κοινωνικό μοντέλο, απέπλευσαν από τη Χάβρη για την αμερικανική ήπειρο, τραγουδώντας τον ύμνο της Ικάριας αναχώρησης: «Στρατιώτες της αδελφοσύνης, εμπρός να θεμελιώσουμε στην Ικαρία την ευτυχία της Ανθρωπότητας».

Το ταξίδι διήρκεσε δύο μήνες, όμως δεν έμοιαζε διόλου με ταξίδι προς την ευτυχία. Χτυπημένοι από ασθένειες, έμαθαν πως η περιοχή που θα εγκαθίσταντο, στις όχθες του Κόκκινου Ποταμού, δεν ήταν διαθέσιμη! Η απογοήτευση έδωσε τη θέση της στη γκρίνια και στη λαχτάρα για επιστροφή στην πατρίδα.

Εκείνη τη δύσκολη ώρα, έφτασε και ο ίδιος ο Ετιέν Καμπέ, αφού είχε πρώτα λάβει μέρος στα γεγονότα της αποτυχημένης επανάστασης του Ιούνη του 1848 στη Γαλλία. Σχεδόν ταυτόχρονα, επέστρεψαν τρεις Ικάριοι που είχαν ταξιδέψει στην αμερικανική ενδοχώρα με σκοπό να βρουν άλλο πρόσφορο έδαφος για την πραγματοποίηση του ουτοπικού εγχειρήματος.

Στη συνέλευση των Ικάριων και με ανανεωμένο ηθικό, αποφασίστηκε η δημιουργία της Ικαρίας κοντά στο Nauvoo του Ιλινόϊ, σε εγκαταστάσεις που είχαν εγκαταλείψει οι Μορμόνοι δύο χρόνια πριν και που υπήρχαν έτοιμα κτίρια. Το 1849 η Ικαρία ήταν επιτέλους γεγονός.

Η ουτοπία γίνεται πραγματικότητα ή μήπως όχι;

Για τα επόμενα πέντε χρόνια, η κοινότητα φαινόταν να προοδεύει. Νέα μέλη κατέφθαναν συνεχώς από όλη της Ευρώπη, κυρίως πρώην επαναστάτες των ηττημένων κινημάτων στα τέλη της δεκαετίας του 1850, από τη Γαλλία και τη Γερμανία. Οι πολίτες της είχαν δημιουργήσει υφαντουργεία, μεταλλουργεία και ήταν αυτάρκεις διατροφικά, χάρη στο μεγάλο αριθμό αγελάδων που εξέτρεφαν.

Το φαγητό των μελών της κοινότητας ήταν πολύ πλουσιότερο από το φαγητό ενός μέσου εργάτη στη Γαλλία, αφού περιείχε κρέας τουλάχιστον μία φορά τη βδομάδα. Η απουσία χρήματος και συναλλαγών έκανε το όραμα του ουτοπικού εγχειρήματος να μοιάζει πραγματικότητα.

Στην Ικαρία λειτουργούσαν τρία σχολεία, ένα για αγόρια και ένα για κορίτσια (6-16 ετών) και άλλο ένα για μικρότερες ηλικίες (3-6 ετών). Τα παιδιά σιτίζονταν και κοιμόντουσαν σε ειδικό κτίριο ενώ μάθαιναν ειδικές δεξιότητες.

Υπήρχαν βέβαια και προβλήματα, όπως το πλύσιμο των ανδρών που γινόταν στα νερά του Μισσισσιππή, ανεξαρτήτως θερμοκρασίας…

Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετώπιζε η κοινότητα ήταν αυτό της εξεύρεσης νέων εκτάσεων, απαραίτητες για τη δημιουργία νέων υποδομών που θα βελτίωναν την καθημερινότητα των μελών της. Για αυτό το λόγο, ο Καμπέ, πρότεινε να μετακομίσουν στην Αϊόβα, σε μία έκταση 16.000 στρεμμάτων της κομητείας Άνταμς.

Επιχειρηματολογώντας, ανέφερε πως το επίπεδο ισότητας δεν ήταν το επιθυμητό, αφού κάποιοι τεμπέλιαζαν σε σχέση με τους υπόλοιπους, ενώ οι συκοφαντίες και οι εσωτερικές έριδες βρίσκονταν στην ημερήσια διάταξη. Η χρήση καπνού δεν ήταν απαγορευμένη για όλους, όπως αποδείχτηκε από τους εκπροσώπους της Ικάριας κοινότητας που υποδέχτηκαν τους νεοφερμένους από τη Γαλλία με μια πίπα στο στόμα.

Τέλος, το μικρόβιο της κερδοσκοπίας δεν είχε ξεριζωθεί, αφού κάποιοι πουλούσαν κρυφά στην κωμόπολη  Nauvoo ρούχα και άλλα αγαθά που είχαν παραχθεί στην κοινότητα.

Η πλειοψηφία των Ικάριων δεν συμφώνησαν μαζί του, όμως αυτός ήταν αμετάπειστος και τον Οκτώβρη του 1856, μαζί με 75 άνδρες, 45 γυναίκες και 15 παιδιά εγκατέλειψαν το Ιλινόϊ για την Αϊόβα. H μετεγκατάσταση ολοκληρώθηκε στις 6 Νοέμβρη, όμως ο ψυχολογικά, σωματικά και οικονομικά καταβεβλημένος Ετιέν Καμπέ, πέθανε το επόμενο πρωί.

Η κοινότητα των Ικάριων της Αϊόβα παρέμεινε εν ζωή ως το 1864, εκείνη του Ιλινόϊ ως το 1860. Ακολούθησαν επαναπροσεγγίσεις και νέες διασπάσεις των δύο κοινοτήτων, ο οριστικός επίλογος του Ικάριου εγχειρήματος γράφτηκε το 1895.

Γιατί Ικαρία;

Προφανώς, η επιλογή του ονόματος του νησιού του Ανατολικού Αιγαίου, δεν ήταν άσχετη από το μύθο του Ίκαρου, που πλήρωσε με τη ζωή του την επιθυμία να πετάξει όλο και πιο ψηλά. Όμως και το νησί μπορούσε να δώσει πολλές αφορμές.

Το αρχαίο οικιστικό σύστημα της Ικαρίας, σύμφωνα με το βιβλίο του πολιτικού μηχανικού, Γιώργου Κόκκινου ‘ΤΟ ΙΔΙΟΤΥΠΟ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΙΚΑΡΙΑΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΕΥΖΩΙΑΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΗΣ’, διαφοροποιούταν από εκείνο των άλλων νησιών.

Λόγω της τάσης των κατοίκων να κρύβονται από τις πειρατικές επιδρομές, τα σπίτια ήταν αραιά χτισμένα, συνυπήρχαν αρμονικά με το περιβάλλον και παρείχαν αυτάρκεια. Στο αρχαίο ικαριώτικο κτήμα ή περιβόλι, ο τόπος εργασίας και παραγωγής των απαραίτητων για τη διαβίωση, ήταν εντός του κτήματος και όχι μακριά από αυτό.

Τα σπίτια διέθεταν έναν μόνο χώρο, ήταν λιτά και όλα τα μέλη της ευρύτερης οικογένειας κοιμόνταν στο πάτωμα. Ήταν λοιπόν ο συνδυασμός του οράματος για μια άλλη κοινωνία με υψηλά ιδανικά, με την αυτάρκεια και την πλήρη ισότητα, που ενέπνευσαν τον Γάλλο ουτοπικό σοσιαλιστή.