Η βυζαντινή εκκλησία στα Αναφιώτικα, όπου ήχησε η καμπάνα της απελευθέρωσης. Γιατί φυλασσόταν σε κρύπτη για αιώνες

Στα βορειοανατολικά της Ακρόπολης και, πιο συγκεκριμένα επί της οδού Πρυτανείου, λίγο παρακάτω από τα Αναφιώτικα, βρίσκεται μία βυζαντινή εκκλησία που έχει συνδεθεί με ορισμένες από τις πιο σημαντικές στιγμές στην ιστορία του ελληνικού έθνους. Ο Άγιος Νικόλαος Ραγκαβά.

Η καμπάνα της απελευθέρωσης

Μετά την απελευθέρωση της Αθήνας από τον οθωμανικό ζυγό, στις 31 Μαρτίου 1833, η πρώτη καμπάνα που ήχησε χαρμόσυνα ήταν αυτή του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά.

Το ίδιο συνέβη και 111 χρόνια αργότερα, στις 12 Οκτωβρίου 1944, κατά την αποχώρηση των γερμανικών κατοχικών δυνάμεων από την πρωτεύουσα.

Η καμπάνα του ναού, ρωσικής ή ιταλικής προέλευσης, φυλασσόταν σε κρύπτη για πολλούς αιώνες, διότι η χρήση καμπανών είχε απαγορευτεί στον οθωμανοκρατούμενο ελλαδικό χώρο με σχετικό φιρμάνι.

Κάθε χρόνο, η “καμπάνα της απελευθέρωσης” δαφνοστεφανώνεται και οι πιστοί έχουν την ευκαιρία να την χτυπήσουν μετά το πέρας της Θείας Λειτουργίας.

Η οβίδα του Μοροζίνι και οι εργασίες αποκατάστασης

Το 1687, κατά την πολιορκία της Ακρόπολης από τον Βενετό Φραντσέσκο Μοροζίνι, μία οβίδα κατέστρεψε μέρος του Ιερού Ναού, η ανοικοδόμηση του οποίου χρονολογείται τον 11ο μ.Χ αιώνα.

Κάποιες εργασίες συντήρησης και επέκτασης του ναού πραγματοποιήθηκαν τα πρώτα χρόνια μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, αλλά προκάλεσαν φθορές.

Οι πιο συστηματικές και σημαντικές εργασίες αποκατάστασης και στερέωσης έγιναν το 1979. Τότε ήταν που η αρχαιολογική υπηρεσία κατάφερε να επαναφέρει, στο μέτρο του δυνατού, το ναό του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά στην αρχική του μορφή και να το αναδείξει ως εξέχον βυζαντινό μνημείο της Αθήνας.

Η αρχιτεκτονική του ναού

Ο Ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά ανήκει στον τύπο του απλού εγγεγραμμένου σταυροειδή με τέσσερις κίονες και οκταγωνικό τρούλο αθηναϊκού τύπου.

Έχει κατασκευαστεί με το χαρακτηριστικό για τα βυζαντινά μνημεία πλινθοπερίκλειστο σύστημα τοιχοδομίας, όπου οι λίθοι περικλείονται από τούβλα.

Όπως οι περισσότεροι αθηναϊκοί χριστιανικοί ναοί, έτσι και ο συγκεκριμένος υπέστη αρκετές αρχιτεκτονικές επεμβάσεις που αλλοίωσαν την αρχική του φυσιογνωμία.

Ειδικότερα, στη νότια πλευρά προστέθηκε το παρεκκλήσιο της Αγίας Παρασκευής και στη δυτική νάρθηκας με κωδωνοστάσιο. Από τη βυζαντινή περίοδο διατηρούνται η βόρεια πλευρά και ο τρούλος.

Επιπλέον, ο παλαιός αγιογραφικός διάκοσμος δεν σώζεται και οι υπάρχουσες δυτικής τεχνοτροπίας τοιχογραφίες ανάγονται στην περίοδο του Όθωνα.

Μια πληρέστερη εικόνα της αλλοίωσης του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά παίρνει κανείς μέσα από το βιβλίο του Δημήτριου Καμπούρογλου “Από τας Παλαιάς Αθήνας“, όπου μεταξύ άλλων γράφει:

“Ο Άγιος Νικόλαος του Ραγκαβά , έχει δυστυχώς ανακαινισθή, επαυξηθή και πασαλειφθή. Κάπου κάπου διακρίνει κάνείς ίχνη της βυζαντινότητάς του. Κάτι θυρίδας και κάτι θύρας εντοιχισμένας και κάτι πορωλίθους, από τους οποίους έφυγε ο σουβάς.

Ως και ο τρούλλος, που θα διετήρει, ως συμβαίνει συνήθως εις τας παλαιάς εκκλησίας, πλήρη την παλαιότητά του περιεβλήθη ολόκληρος με τσίγγον.

Θα ήτο διάτρητος, φαίνεται από τίποτε κανονιές, θα έσταζε και ποιός τεχνίτης σημερινός θα ετολμούσε ποτέ να συμπληρώση τρούλλον Βυζαντινής τελειότητος;

Αιώνες περνούν και τα Βυζαντινά κεραμίδια δεν υποχωρούν εις την βίαν του βοριά ούτε εις τους κατακλυσμούς του Αθηναϊκού ουρανού.

Τα νεώτερα κεραμίδια θέλουν κάθε χρόνο άλλαγμα. Εσωτερικώς όλαι αι εικόνες του Ραγκαβά είναι άλλαι μεν εντελώς νέαι και άλλαι χρωματισμέναι από πάνω.

Ξανακαινούργωμα λέγαται η περίφημος αυτή τέχνη… Δεν κακίζουμε του φιλόκαλους επιτρόπους, ούτε τους δαπανήσαντες ευλαβείς και ιερείς. Αυή ήτο το πνεύμα της εποχής μας μέχρι προ τινών ετών ακόμα“.

Ο κτήτορας του ναού

Κτήτορας του ναού θεωρείται ο Λέων Ραγκαβάς. Κι αυτό, διότι το όνομα αυτό βρέθηκε χαραγμένο σε ένα κιονίσκο του τρούλου, πάνω σε επικλητική επιγραφή που αναφέρει: “Κ(ΥΡΙ)Ε ΒΩΗΘΗ ΤΟΥ ΔΟΥΛ(ΟΥ) ΛΕΩ)(Ν)Τ(ΟΣ) ΡΑΝΚΑΒΑ“.

Σύμφωνα με τους ειδικούς, η επιγραφή έχει ομοιότητες με τις επιγραφές που χρονολογούνται από το 10ο έως και τα μέσα του 11ου αιώνα στα χαράγματα του Παρθενώνα.

Για το πρόσωπο του αναφερόμενου Λέοντος Ραγκαβά τίποτα δεν είναι γνωστό. Από τα αρχιτεκτονικά στοι­χεία, καθώς επίσης και από το είδος και τη χρονολογία της επιγραφής εικάζεται ότι έζησε ή επισκέφθηκε την Αθήνα γύρω στα μέσα του 11ου αιώνα.

Αν και δεν είναι εύκολο να ανιχνευθεί, δεν είναι απίθανο ο κτήτορας να είχε συγγενική σχέση με την οικογένεια του Βυζαντινού αυτοκράτορα, Μιχαήλ Α’ του Ραγκαβέ, που βασίλεψε από το 811 μέχρι το 813 μ.Χ..

Ασφαλέστερες είναι οι πληροφορίες για τα μέλη της οι­κογένειας στη μεταβυζαντινή περίοδο, τα οποία είχαν μεν καταγωγή από την Κωνσταντινούπολη, αλλά υπη­ρέτησαν ως αξιωματούχοι στις παραδουνάβιες ηγεμο­νίες, όπως ο Μανουήλ Ανδρόνικου Ρα­γκαβής και ο Ιάκωβος Ρίζος Ραγκαβής, ο οποίος πέθανε στην Αθήνα το 1855.

Αυτός ήταν ο πατέρας του Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή, καθηγητή αρχαιολογίας, συγγρα­φέα και διπλωμάτη.

Δείτε παρακάτω ένα βίντεο, στο οποίο ο πατήρ Αλέξανδρος Καριώτογλου, εφημέριος του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά μιλάει για την ιστορία του ναού:

Με πληροφορίες από:

• Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών
• Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας

Πηγή κεντρικής φωτογραφίας: byzantineathens.com