Η βουλγαρική κατοχή στη Μακεδονία και τη Θράκη μετά την παραχώρηση εδαφών από τους Γερμανούς. Η δράση του αντάρτικου και τα σκληρά αντίποινα

Του Δρ Ιστορίας Τάσου Χατζηαναστασίου

Στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, η Βουλγαρία υπήρξε η κατεξοχήν αναθεωρητική δύναμη των συνθηκών που είχαν καθορίσει τα σύνορα στα Βαλκάνια.

Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έδωσε την ευκαιρία στον βασιλιά Βόρι Γ΄ να δημιουργήσει, στον μέγιστο δυνατό βαθμό και με πολιτική συναίνεση στο εσωτερικό της χώρας, τη «Μεγάλη Βουλγαρία» της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου (1878) και μάλιστα χωρίς να χρειαστεί να θυσιάσει ζωές Βουλγάρων.

Έτσι, όταν η βουλγαρική κυβέρνηση υπέγραψε, την 1^η Μαρτίου 1941, το Τριμερές Σύμφωνο με τη Γερμανία και την Ιταλία, είχε φροντίσει προηγουμένως να εξασφαλίσει ότι θα της παραχωρούνταν η πολυπόθητη «έξοδος στο Αιγαίο».

Οι Ναζί επιβραβεύουν το σύμμαχό τους

Σχεδόν αμέσως μετά την ελληνική συνθηκολόγηση, στις 23 Απριλίου 1941, οι Γερμανοί προχώρησαν στην πρωτοφανή για τα διεθνή δεδομένα παραχώρηση κατοχής εδάφους σε τρίτη δύναμη, τη Βουλγαρία, η οποία δεν είχε καν κηρύξει τον πόλεμο στην Ελλάδα.

Αποστολή της ήταν η «τήρηση της ησυχίας, τάξης και ασφάλειας» σε μια περιοχή που εκτεινόταν από την εκβολή του Στρυμόνα έως το δέλτα του Έβρου. Περιελάμβανε, δηλαδή, το μεγαλύτερο τμήμα της ελληνικής ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης. Εξαιρέθηκε μόνο μία ζώνη κατά μήκος του Έβρου, προκειμένου να μην προκληθεί η ουδέτερη στον πόλεμο Τουρκία.

Η εγκατάσταση των βουλγαρικών δυνάμεων και η κατάλυση των ελληνικών Αρχών

Το βουλγαρικό κράτος εγκαταστάθηκε στις κατεχόμενες πλέον ελληνικές περιοχές, οι οποίες αποτέλεσαν ιδιαίτερη διοικητική περιφέρεια με έδρα την Ξάνθη. Όλες οι ελληνικές αστυνομικές, διοικητικές, οικονομικές, εκπαιδευτικές και θρησκευτικές αρχές αντικαταστάθηκαν από αντίστοιχες βουλγαρικές. Έχουμε, δηλαδή, de facto προσάρτηση, με την ελπίδα ότι μεταπολεμικά θα αναγνωριστεί και de jure (νομική ορολογία για να δείξει κάτι που επιβάλλεται από το εθιμικό δίκαιο ή τον νόμο).

Ωστόσο, η βουλγαρική κατοχή του 1941 είχε να αντιμετωπίσει τη συντριπτική υπέρ του ελληνικού στοιχείου πληθυσμιακή αναλογία, από τη μια, και την ισχνή παρουσία βουλγαρικού στοιχείου, από την άλλη. Έτσι, το σύνολο σχεδόν των μέτρων που έλαβε η βουλγαρική κατοχική διοίκηση στόχευε στην ανατροπή αυτού του αρνητικού συσχετισμού. Προκειμένου να επιτευχθεί αυτό, οι συνθήκες για τον ελληνικό πληθυσμό κατέστησαν αφόρητες σε όλα τα επίπεδα. Ως συνέπεια, ένας σημαντικός αριθμός Ελλήνων πέρασε τον Στρυμόνα και κατέφυγε στις γερμανοκρατούμενες περιοχές όπου, έστω και τυπικά, λειτουργούσαν ελληνικές Αρχές.

Η ίδρυση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και των Εθνικών Ανταρτικών Ομάδων

Οι αποχωρήσεις Ελλήνων αυξήθηκαν ιδιαίτερα μετά τα γεγονότα της Δράμας τον Σεπτέμβριο-Οκτώβριο 1941. Πραγματοποιήθηκαν συντονισμένες επιθέσεις κατά των βουλγαρικών Αρχών και επιλεγμένων στόχων στη Δράμα και στα γύρω χωριά, οι οποίες οργανώθηκαν από την τοπική οργάνωση του ΚΚΕ, στο πλαίσιο της ανταπόκρισης στην έκκληση της Σοβιετικής Ένωσης για πλήγματα στα μετόπισθεν του Άξονα.

Οι επιθέσεις αντιμετωπίστηκαν με ιδιαίτερη βιαιότητα και ο πληθυσμός υπέστη σκληρότατα αντίποινα: εκτελέστηκαν περίπου 2.140 Έλληνες σε μια περιοχή που υπερέβη κατά πολύ την ζώνη εκδήλωσης των ανταρτικών επιθέσεων.

Ακολούθησε αύξηση των μέτρων καταστολής και ασφυκτικός έλεγχος του πληθυσμού. Σαν αποτέλεσμα, έγινε δυσκολότερη η ανάπτυξη του αντιστασιακού κινήματος, ειδικά στις κατοικημένες περιοχές, ενώ πολλοί νέοι βγήκαν και παρέμειναν στα βουνά.

Πρόκειται για καταδιωκόμενους κομμουνιστές, αλλά και Ποντίους, κυρίως από τον δυτικό Πόντο, τουρκόφωνους στην πλειοψηφία τους, φορείς της παράδοσης του αντάρτικου στα βουνά του Πόντου. Επειδή χρέωναν την ήττα κυρίως στη στροφή της Ρωσίας υπέρ του Κεμάλ μετά την Επανάσταση του 1917, οι τουρκόφωνοι Πόντιοι έτρεφαν μια έντονη προκατάληψη -αν όχι και εχθρότητα- έναντι του κομμουνισμού και της αριστεράς γενικότερα.

Έτσι σχηματίστηκαν, στις αρχές του 1944, δύο αντιστασιακές οργανώσεις στη βουλγαροκρατούμενη Ελλάδα: του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και των Εθνικών Ανταρτικών Ομάδων, που αποτελούνται κυρίως από τουρκόφωνους Ποντίους, αλλά και άλλους τοπικούς οπλαρχηγούς, υπό τον Αντώνη Φωστηρίδη, γνωστότερο ως Αντών-τσαους, οι οποίες συγκροτήθηκαν με τις ευλογίες και την ενίσχυση των Βρετανών.

Οι εν λόγω οργανώσεις έδρασαν παράλληλα, σε διακριτές περιοχές και με σχετικά περιορισμένες συγκρούσεις μεταξύ τους, μετά την εξόντωση εικοσαμελούς μονάδας του ΕΛΑΣ, την Πρωτοχρονιά του 1944, της οποίας είχε προηγηθεί επίθεση του ΕΛΑΣ (στις 16 Δεκεμβρίου 1943) σε λημέρι ανεξάρτητων ανταρτών στο Παγγαίο, με έναν νεκρό.

Η ανταρτική δραστηριότητα υπήρξε επίμονη και συνεχής έως το τέλος της Κατοχής, καθιστώντας τις βουλγαροκρατούμενες περιοχές ιδιαίτερα αφιλόξενες. Αυτό ακύρωσε σε μεγάλο βαθμό τα σχέδια εκβουλγαρισμού τους, καθώς ελάχιστοι Βούλγαροι έποικοι εγκαταστάθηκαν τελικά στην ανατολική Μακεδονία και στη Θράκη.

Την τύχη της ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης έκριναν οι γενικότερες διπλωματικές, πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις. Αρχικά, η προσχώρηση της Βουλγαρίας στο στρατόπεδο των Συμμάχων, μετά την είσοδο του σοβιετικού στρατού στη χώρα και το πραξικόπημα-παρωδία της 9^ης Σεπτεμβρίου 1944, περιέπλεξε τα πράγματα. Ωστόσο, η συμφωνία της Μόσχας του Οκτωβρίου κατοχύρωσε οριστικά την Ελλάδα στη βρετανική σφαίρα επιρροής κι έτσι τερματίστηκε οποιαδήποτε συζήτηση για εδαφικές αξιώσεις της Βουλγαρίας σε βάρος της.

Ως το τέλος του ίδιου μήνα και ο τελευταίος βούλγαρος στρατιώτης εγκατέλειψε το ελληνικό έδαφος, αφήνοντας πίσω του δεκάδες πυρπολημένα χωριά, την περιοχή λεηλατημένη, χιλιάδες οικογένειες να θρηνούν τα θύματα που άφησε πίσω της η τρίτη, για την ανατολική Μακεδονία, βουλγαρική κατοχή και τον λαό διχασμένο.

Βασική Βιβλιογραφία

• Κοτζαγεώργη – Ζυμάρη Ξανθίππη (επιμ.), Η βουλγαρική κατοχή στην Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη, ΙΜΧΑ, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2002
• Πασχαλίδης Δημήτρης – Χατζηαναστασίου Τάσος, Τα γεγονότα της Δράμας, Σεπτέμβριος – Οκτώβριος 1941, εξέγερση ή προβοκάτσια»,  Δράμα 2003, δεύτερη έκδοση 2016 (Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών 2004)
• Χατζηαναστασίου Τάσος, Αντάρτες και Καπετάνιοι, η Εθνική Αντίσταση κατά της βουλγαρικής Κατοχής της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, 1942-1944, Αφοί Κυριακίδη Εκδόσεις ΑΕ, Θεσσαλονίκη 2003, δεύτερη έκδοση 2016 και τρίτη έκδοση 2017.

 Δείτε επίσης: Το σχέδιο των Βουλγάρων να εξοντώσουν από την πείνα τους Έλληνες στις περιοχές που κατείχαν στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Απαγόρευαν ακόμη και την πώληση τροφίμων σε Έλληνες υπηκόους.