Η τρομερή αντιπολεμική ταινία του Κιούμπρικ και η σχέση με το έργο “Ζωή εν Τάφω” του Σ. Μυριβήλη.

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Η ταινία «Σταυροί στο Μέτωπο» («Paths of Glory») είναι μια αμερικανική αντιπολεμική ταινία του 1957 σε σενάριο και σκηνοθεσία του Στάνλεϊ Κιούμπρικ βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Χάμφρεϊ Κομπ που κυκλοφόρησε το 1935. Θεωρείται μια από τις κορυφαίες αντιπολεμικές ταινίες όλων των εποχών. Η πιο σημαντική σκηνή της φαίνεται να έχει αντιγραφεί από το βιβλίο του Στρατή Μυριβήλη, «Η Ζωή εν Τάφω».

«Σταυροί στο Μέτωπο»

Η υπόθεση του έργου διαδραματίζεται στη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ένα γαλλικό σύνταγμα πεζικού με επικεφαλής τον συνταγματάρχη Νταξ διατάζεται να καταλάβει μία γερμανική θέση που είναι ισχυρά οχυρωμένη με πολυβολεία και συρματοπλέγματα. Στη διάρκεια της επίθεσης, σκοτώνονται πολλοί στρατιώτες στο πρώτο κύμα, και οι επόμενοι στρατιώτες που θα έκαναν την επίθεση, αρνούνται να επιτεθούν ακάλυπτοι στις γερμανικές γραμμές, όπου ο θάνατός τους ήταν βέβαιος.

Ο στρατηγός που διέταξε την επίθεση, κατηγορεί για δειλία ολόκληρο το σύνταγμα και διατάσσει να επιλεγούν τρεις στρατιώτες, ένας από κάθε λόχο, προκειμένου να δικαστούν για δειλία. Η καταδίκη τους σε θάνατο και η εκτέλεσή τους είναι βεβαία. Ο στρατηγός θέλει να τους κάνει παράδειγμα για τους υπόλοιπους.

Το στρατοδικείο

Στο στρατοδικείο ο Νταξ, ο οποίος πριν τον πόλεμο ήταν δικηγόρος, υπερασπίζεται τους άνδρες του. Λέει ότι η άρνησή τους να επιτεθούν ήταν γιατί κατάλαβαν ότι η επίθεση που είχε διαταχθεί ήταν αποστολή αυτοκτονίας. Γι αυτό αρνήθηκαν και όχι γιατί ήταν δειλοί. Αν θα έπρεπε κάποιος να δικαστεί ήταν ο ο επικεφαλής και όχι οι άνδρες του.

Ο Νταξ αναφέρει ότι η δίκη ήταν μία παρωδία που είχε σαν στόχο να καλύψει τα λάθη του στρατηγού που είχε διατάξει την επίθεση, παρόλο που γνώριζε ότι δεν θα μπορούσε να πετύχει εξαιτίας της υπεροπλίας των Γερμανών σ’ εκείνο το σημείο του μετώπου. Επιπλέον, στην πιο κρίσιμη φάση της ενέργειας, διέταξε τις γαλλικές πυροβολαρχίες να χτυπήσουν τους άνδρες του μέσα στα χαρακώματα ώστε να εξαναγκαστούν να επιτεθούν στις γερμανικές θέσεις.

Ο πρόεδρος του στρατοδικείου δεν λαμβάνει υπόψη του την κατάθεση του Νταξ. Οι τρεις άνδρες καταδικάζονται σε θάνατο και την επόμενη μέρα εκτελούνται παρουσία ολόκληρου του συντάγματος και του Νταξ.

Οι Δεκανείς της Σουαίν

Η υπόθεση έίναι βασισμένη σ’ ένα αληθινό περιστατικό του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, γνωστό ως «Υπόθεση των Δεκανέων της Σουαίν». Στις 10 Μαρτίου 1915, στο Δυτικό Μέτωπο, οι Γάλλοι επιτέθηκαν στα γερμανικά χαρακώματα, κοντά στο Σουαίν. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς ήταν οπλισμένοι μόνο με ξιφολόγχες, ενώ οι Γερμανοί ήταν καλά οχυρωμένοι με πυκνό συρματόπλεγμα και διέθεταν πολυβόλα.

Επιπλέον, το γαλλικό πυροβολικό που υποτίθεται ότι θα βομβάρδιζε τις γερμανικές θέσεις την ώρα της επίθεσης, κατά λάθος άνοιξε πυρ πάνω στους Γάλλους την ώρα που επιτίθονταν. Το αποτέλεσμα ήταν να σκοτωθούν πολλοί Γάλλοι στρατιώτες, από τις βολές των πυροβόλων στην πλάτη τους και των γερμανικών πολυβόλων στο μέτωπό τους. Οι στρατιώτες που ήταν ακόμη στα χαρακώματα, καθώς είδαν πολλούς από τους συντρόφους τους να σκοτώνονται, αρνήθηκαν να τους ακολουθήσουν και παρέμειναν στις θέσεις τους.

Στο πραγματικό συμβάν, μετά την αποτυχία της επίθεσης, ο επικεφαλής Γάλλος στρατηγός διέταξε να επιλεγούν 24 άνδρες από ένα λόχο που θεώρησε ότι είχε δείξει τη μεγαλύτερη δειλία και να περάσουν από στρατοδικείο. Από τους άνδρες αυτούς, τελικά καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν τέσσερις δεκανείς, παρά το γεγονός ότι όπως αποδείχτηκε στη δίκη, τυχόν επίθεσή τους θα ισοδυναμούσε με θάνατο.

Η επιτυχία της ταινίας

Όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο «Σταυροί στο Μέτωπο» του Κομπ, έκανε περιορισμένες πωλήσεις και δεν έγινε ιδιαίτερα γνωστό. Αντίθετα, η ομώνυμη ταινία υπήρξε εμπορική και καλλιτεχνική επιτυχία. Ήταν μία από τις πρώτες μεγάλου μήκους του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, και θεωρείται η πιο σημαντική στην αρχή της καριέρας του. Σχεδόν όλοι οι κριτικοί επαίνεσαν τη σκηνοθεσία του, ακόμη και όσοι χαρακτήρισαν αρνητικά κάποιες από τις παραμέτρους της ταινίας.

Επίσης, η ερμηνεία του πρωταγωνιστή Κερκ Ντάγκλας, που ήταν και παραγωγός της ταινίας, θεωρείται από τις κορυφαίες της καριέρας του. Σήμερα το «Σταυροί στο Μέτωπο» χαρακτηρίζεται από πολλούς ως η καλύτερη αντιπολεμική ταινία όλων των εποχών.

Εκτός από τη φρίκη στα πεδία των μαχών του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Κιούμπρικ επικεντρώθηκε στην αδιαφορία των επιτελών, που διοικούσαν, μακριά από την πρώτη γραμμή, για τους χιλιάδες στρατιώτες που έστελναν στο θάνατο. Όσο περισσότεροι σκοτώνονταν τόσο περισσότερα μετάλλια και προαγωγές κέρδιζαν.

Ωμός ρεαλισμός

Η σκηνή της επίθεσης στο «Σταυροί στο Μέτωπο» είναι από τις πιο σημαντικές για πολεμική ταινία στον παγκόσμιο κινηματογράφο. Για να το πετύχει αυτό, ο Κιούμπρικ είχε βάλει στη σειρά έξι κάμερες, τη μία πίσω από την άλλη, κατά μήκος των ορίων του πεδίου μάχης. Κάθε κάμερα κατέγραφε ένα συγκεκριμένο σημείο του πεδίου.

Ο Κιούμπρικ είχε δώσει σε καθένα από τους εκατοντάδες κομπάρσους που συμμετείχαν στη σκηνή έναν αριθμό που αντιστοιχούσε στην κάμερα μπροστά από την οποία θα έπεφτε κάνοντας ότι σκοτώθηκε. Με τον τρόπο αυτό αποτύπωσε στο φακό του με ακραίο ρεαλισμό την ανθρωποσφαγή στα χαρακώματα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Απαγόρευση της ταινίας

Το «Σταυροί στο Μέτωπο» θεωρήθηκε ότι διέσυρε τον γαλλικό στρατό του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και απαγορεύτηκε η προβολή της στη Γαλλία για 18 χρόνια, μέχρι το 1975. Επίσης για πολλά χρόνια είχε απαγορευτεί στην Ελβετία και την Ισπανία.

Αν και ήταν να προβληθεί στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου, οι Γερμανοί διοργανωτές την απέσυραν για να μην προσβληθούν οι Γάλλοι. Επιπλέον, απαγορεύτηκε η προβολή στις αμερικανικές στρατιωτικές βάσεις με τη δικαιολογία ότι είχε έντονο «αντιπολεμικό αίσθημα» και ότι θα έριχνε το ηθικό των στρατιωτών.

Η σκηνή της εκτέλεσης

Η πιο συγκλονιστική σκηνή του «Σταυροί στο Μέτωπο» είναι η εκτέλεση των τριών στρατιωτών στο τέλος της ταινίας. Ο Κιούμπρικ ως σεναριογράφος, προσθέτει λεπτομέρειες που δεν υπάρχουν στο βιβλίο του Κομπ. Επικεντρώνεται στους χαρακτήρες των στρατιωτών που πρόκειται να εκτελεστούν, του δεκανέα Φιλίπ Παρί, και των οπλιτών Μορίς Φερόλ και Πιέρ Αρνό.

Ο Αρνό είχε τραυματιστεί σοβαρά στη διάρκεια καυγά στη φυλακή και μεταφέρεται ημιλιπόθυμος με φορείο στο χώρο της εκτέλεσης. Ο Φερόλ κλαίει συνέχεια καθώς φθάνει στο χώρο της εκτέλεσης. Αντίθετα, ο Πάρις παρουσιάζεται ιδιαίτερα ψύχραιμος.

Αντιγραφή από τη «Ζωή εν Τάφω»;

Ακριβώς η ίδια σκηνή έχει καταγραφεί στο βιβλίο «Η Ζωή εν Τάφω» του Στρατή Μυριβήλη, ένα από τα σημαντικότερα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας με θέμα τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ένα από τα κεφάλαιά του είναι αφιερωμένο στην εκτέλεση τριων ανώνυμων Ελλήνων στρατιωτών στο Μέτωπο της Μακεδονίας που έδειξαν δειλία στη μάχη ή λιποτάκτησαν.

Ο πρώτος είναι σοβαρά άρρωστος με τυφοειδή πυρετό και μεταφέρεται σηκωτός στο χώρο της εκτέλεσης. Δεν έχει τη δύναμη να μιλήσει καθόλου και μόνο ανοιγοκλείνει τα μάτια του. Ο δεύτερος είναι ένας νεαρός που κλαίει συνέχεια. Ο τελευταίος εμφανίζεται ιδιαίτερα ψύχραιμος, φθάνοντας μάλιστα στο σημείο να μιλήσει στο εκτελεστικό απόσπασμα.

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι το έργο του Μυριβήλη κυκλοφόρησε πρώτη φορά το 1924, μία δεκαετία πριν από το βιβλίο του Κομπ “Σταυροί στο Μέτωπο”. Έτσι, είναι η αρχική πηγή της συγκεκριμένης σκηνής. Μάλιστα, η επίδραση του βιβλίου του Μυριβήλη στην αντίστοιχη σκηνή της εκτέλεσης στην ταινία του Κιούμπρικ φαίνεται να είναι ακόμη μεγαλύτερη σε σχέση με εκείνη στο βιβλίο του Κομπ.

Έτσι, τόσο στο «Η Ζωή εν Τάφω» όσο και στο «Σταυροί στο Μέτωπο», πρώτος στήνεται στο χώρο της εκτέλεσης ο ασθενής στρατιώτης, στο κέντρο δεξιά του ο στρατιώτης που κλαίει συνέχεια -και στις δύο περιπτώσεις είναι νεαρός, ξανθός και δέχεται να του δέσουν τα μάτια – και δεξιά του ο ψύχραιμος στρατιώτης, ο οποίος αρνείται να του δέσουν τα μάτια.

Οι κοινές λεπτομέρειες μεταξύ των σκηνών στα δύο έργα είναι τόσες πολλές που μάλλον δεν έχουμε να κάνουμε με σύμπτωση. Πιο πιθανό είναι ότι ο Κιούμπρικ, ή κάποιος από τους δύο βοηθούς σεναριογράφους της ταινίας, ο Κάλντερ Ουίλιγκχαμ ή ο Τζιμ Τόμσον, αντέγραψαν τη σκηνή από το βιβλίο του Μυριβήλη «Η Ζωή εν Τάφω» αφού είναι πιο δραματική σε σχέση με την αντίστοιχη στο βιβλίο του Κομπ.

Για τη σκηνή της εκτέλεσης στο «Σταυροί στο Μέτωπο» δείτε εδώ: