Η συσκευή κλήρωσης που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Αθηναίοι για να επιλέγουν δικαστές και αξιωματούχους

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Το “κληρωτήριον” ήταν μια συσκευή που χρησιμοποιούταν στην αρχαία Αθήνα για την κλήρωση πολιτών που γίνονταν μέλη της βουλής, δικαστές και ένορκοι στα δικαστήρια.

Επίσης, οι περισσότεροι αξιωματούχοι ορίζονταν μέσω του κληρωτηρίου. Χαρακτηριστικά της διαδικασίας αυτής επηρέασαν τον τρόπο που γίνονταν οι εκλογές στη σύγχρονη Ελλάδα μέχρι και τις αρχές του 20^ου αιώνα.

Πριν από το 403 π.Χ., τα διάφορα δικαστήρια στην αρχαία Αθήνα δημοσίευαν ένα πρόγραμμα και τον αριθμό των δικαστών που απαιτούνταν για την ημέρα. Όσοι πολίτες ήθελαν να γίνουν δικαστές έπρεπε να παρουσιαστούν στην είσοδο του δικαστηρίου νωρίς το πρωί.

Επειδή υπήρχε αμοιβή οι Αθηναίοι έκαναν ουρά για να γίνουν δικαστές.

Αρχικά, η επιλογή γινόταν με βάση σειράς προτεραιότητας. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα πολλοί Αθηναίοι να πηγαίνουν αποβραδίς στα δικαστήρια για να επιλεγούν ως δικαστές. Όπως είναι φυσικό, υπήρχαν εντάσεις και διαπληκτισμοί στην ουρά για τη σειρά προτεραιότητας.

Το 403 π.Χ., όταν αποκαταστάθηκε η δημοκρατία μετά την κατάλυση του καθεστώτος των Τριάκοντα Τυράννων, ξεκίνησαν μεταρρυθμίσεις ακόμη και στον τρόπο επιλογής των δικαστών, αλλά και των μελών της βουλής και των αξιωματούχων.

Από το 370 π.Χ. και μετά, στην Αθήνα χρησιμοποιούταν μια συσκευή, γνωστή ως κληρωτήριον, για την επιλογή των πολιτών στα διάφορα αξιώματα

Κληρωτήριον

Ήταν μια πέτρινη πλάκα εγχάρακτη με σειρές εγκοπών και με προσαρτημένο σωλήνα. Ο κάθε πολίτης είχε μία ξύλινη μάρκα με το όνομά του —γνωστή ως πινάκιον—  που τοποθετούνταν σε μία εγκοπή του κληρωτηρίου. Έτσι οι πολίτες κάθε μίας από τις δέκα φυλές της Αθήνας τοποθετούσαν τα πινάκιά τους στην ίδια στήλη.

Υπήρχε ένας σωλήνας συνδεδεμένος στην άκρη της πλάκας που μπορούσε να τροφοδοτηθεί με ζάρια που είχαν διαφορετικό χρώμα (άσπρο και μαύρο). Αυτά απελευθερώνονταν μεμονωμένα με ένα μηχανισμό που δεν έχει σωθεί σήμερα.

Εικάζεται ότι ήταν δύο καρφιά: ένα για να μπλοκάρει το ανοιχτό άκρο και ένα άλλο για να διαχωρίσει το επόμενο ζάρι που θα πέσει από τα υπόλοιπα ζάρια από πάνω του, σαν αερόφραγμα.

Καθώς τα ζάρια έπεφταν μέσα στο σωλήνα ανάλογα με το χρώμα τους επέλεγαν τυχαία μια πλήρης σειρά πινακίων (άρα, ένας πολίτης από κάθε φυλή της Αθήνας) ή απέκλειαν τις μάρκες τους αν επιλέγονταν από μαύρα ζάρια.

Με τον τρόπο αυτό εξασφαλιζόταν ότι η επιλογή γινόταν πράγματι τυχαία.

Η περιγραφή του Αριστοτέλη

Στο έργο του Αθηναίων Πολιτεία, ο Αριστοτέλης καταγράφει αναλυτικά πως χρησιμοποιούνταν το κληρωτήριον για την επιλογή των δικαστών στα δικαστήρια της αρχαίας Αθήνας τον 4^ο αι. π. Χ.

Πάντα χρησιμοποιούνταν δύο συσκευές κληρωτηρίων όπου τοποθετούνταν τα πινάκια των πολιτών πέντε φυλών στη μία και των άλλων πέντε στην δεύτερη.

Ένας από τους συμμετέχοντες πολίτες επιλεγόταν με τυχαίο τρόπο για να τοποθετήσει τα πινάκια των συμπολιτών του στο κληρωτήριον με βάση τη φυλή τους.

Όταν τελείωνε, ο άρχοντας-αξιωματούχος που προήδρευε της διαδικασίας έριχνε τα λευκά και μαύρα ζάρια (γνωστά ως κύβοι) μέσα στο σωλήνα στο πλάι του κληρωτηρίου.

Ο αριθμός των λευκών ζαριών ήταν ανάλογος με τον αριθμό των δικαστών που χρειάζονταν τη συγκεκριμένη ημέρα τα δικαστήρια. Εάν στην επάνω σειρά έπεφτε ένα άσπρο ζάρι τότε όλοι οι πολίτες που είχαν εκεί τα πινάκιά τους επιλέγονταν ως δικαστές για εκείνη την ημέρα.

Εάν το ζάρι ήταν μαύρο, ο άρχοντας προχωρούσε στην επόμενη σειρά προς τα κάτω από την κορυφή και επαναλάμβανε τη διαδικασία μέχρι να καλυφθούν όλες οι θέσεις των δικαστών για την ημέρα.

Με τον τρόπο αυτό διασφαλιζόταν ότι οι δικαστές – ένορκοι πράγματι επιλέγονταν τυχαία. Καθώς η διαδικασία γινόταν λίγο πριν δικάσουν μία υπόθεση εξασφαλιζόταν ότι δεν θα μπορούσαν να δωροδοκηθούν από κάποιον από τους αντίδικους.

Στη σύγχρονη Ελλάδα

Η διαδικασία επιλογής δικαστών μέσω του κληρωτηρίου, όπως περιγράφεται από τον Αριστοτέλη, επηρέασε τον τρόπο που γίνονταν οι βουλευτικές και αυτοδιοικητικές εκλογές στην Ελλάδα στη διάρκεια του 19^ου αιώνα και τις αρχές του 20^ου με τα λευκά και μαύρα σφαιρίδια, που οι ψηφοφόροι χρησιμοποιούσαν για να ψηφίσουν ή να «μαυρίσουν» τους υποψηφίους.