Η σύγκρουση Αγαμέμνονα – Αχιλλέα. Με ποιο τρόπο ο Όμηρος δείχνει ποιος είχε την αδιαμφισβήτητη αρχηγία της μεγάλης συμμαχίας των Αχαιών κατά της Τροίας

Γράφει ο Αδάμης Ευθύμιος, Φιλόλογος – Αρχαιολόγος

 σηκώθηκε ευθύς ο ήρωας,

πολλών κυρίαρχος λαών, ο Ατρείδης Αγαμέμνων

Α-101,2

Ο Αγαμέμνων σηκώνεται μπρος στο στράτευμα και αντιλαμβανόμαστε ότι η παρουσία του είναι ξεχωριστή για τρία πράγματα, είναι «ήρωας» (“έξοχος”), έχει εξουσία αφού είναι «κυρίαρχος πολλών λαών»,  μάλιστα στη Β ραψωδία συμπληρώνεται ότι βασιλεύει “σε πολλά νησιά και στ’ Άργος όλο” (Β 108), και τρίτον είναι  απόγονος ενός ισχυρού βασιλικού οίκου (είναι «Ατρείδης»).

Αυτά ίσως αρκούν για να έχει ο λόγος του βαρύτητα και απήχηση στην συνέλευση των χιλιάδων στρατιωτών. Όμως, ο Αγαμέμνονας έχει κάτι ανώτερο από βασιλιάς, είναι ο «αρχιστράτηγος».

Από την αρχή της Ιλιάδας, στο προοίμιο ( Α΄Ραψωδία), ο Όμηρος καθορίζει ποιος είναι ο αρχηγός της ισχυρής συμμαχίας των Αχαιών (Δαναών, ή Αργείων) με τα 1186 πλοία στην Τροία, λέγοντας ότι φιλονίκησαν «Ἀτρεΐδης τε ἄναξ ἀνδρῶν» (Α-7) και ο «θεϊκός Αχιλλέας» («δῖος Ἀχιλλεύς») διαχωρίζοντας, ως προς την βαθμίδα εξουσίας, τους δυο βασιλείς ονομάζοντας μόνο τον ένα «άνακτα».

Η ενδοπαραταξιακή σύγκρουση του δίνει την ευκαιρία να κάνει σαφές ποιος είναι ο ανώτατος άρχοντας όλων των «Μυκηναίων» και των υπολοίπων ηγετών (44 άρχοντες) στο νότιο άκρο της Βαλκανικής. Αναφέρει λοιπόν ότι ήταν ο Αγαμέμνων «ὃς μέγα πάντων Ἀργείων κρατέει καί οἱ πείθονται Ἀχαιοί» (Α- 78,79), «αυτός έχει την μεγαλύτερη δύναμη στους Αργείους και σ’ αυτόν πείθονταν οι Αχαιοί»…

Διαβάστε ακόμα: Πως οι πρόγονοι του μυθικού Αγαμέμνονα κυριάρχησαν στην Μικρασία και την Κύπρο. Οι άγνωστες και συναρπαστικές καταγραφές της ελληνικής προϊστορίας

Ο Όμηρος στην Ιλιάδα (λιγότερο στην Οδύσσεια) μας δίνει την εικόνα του άνακτα, όταν στην Α ραψωδία αυτός συγκρούεται με ομοιόβαθμους αξιωματούχους, καταξιωμένους στον πόλεμο (Αχιλλέας), και επικρατεί αποφασιστικά, χωρίς όμως ο περιγραφόμενος (Αγαμέμνονας) να μοιάζει αποκλειστικά με τους  άνακτες των πινακίδων, που διαβιούσαν σε επιβλητικά κτήρια περιτριγυρισμένοι από αξιωματούχους και αυλικούς.

Ο ομηρικός άνακτας δεν ακολουθεί την πολύπλοκη, αυστηρή, ιεραρχία που μνημονεύουν οι γραφείς των ανακτόρων, αλλά ούτε την γραφειοκρατία των πινακίδων, αντίθετα, θυμίζει ηγέτη ομάδων λεηλασίας και αρπαγής που πλουτίζει από τον πόλεμο παρά από το εμπόριο και τους φόρους.

Βέβαια ο «κραταιός» Αγαμέμνων (ο «κρείων Ἀγαμέμνων», Β-369) είναι φημισμένος, ξακουστός μέχρι την Κύπρο αφού ο βασιλιάς Κινύρας του στέλνει πολεμικό δώρο (θώρακα) για την φήμη του, χωρίς να  ξέρουμε πού αυτή οφειλόταν, επίσης ως άνακτας υλοποιεί τις απειλές του (αφαιρεί την Βρισηίδα) από τον απείθαρχο βασιλιά – πολεμιστή (Αχιλλέα, που τον υβρίζει), υποβάλλει το πλήθος των στρατιωτών σε μια δοκιμασία αφοσίωσης, που καταλήγει σε φιάσκο (αταξία, ύβρεις Θερσίτη) και απαιτείται η παρέμβαση του Οδυσσέα.

Όμως, παρά την απόσυρση των στρατιωτών του Αχιλλέα και τη δημόσια σύγκρουση των κορυφαίων ηγετών, ο Αγαμέμνων κρατά κοντά του το σύνολο της εκστρατευτικής δύναμης, η οποία τον εμπιστεύεται σε αντίθεση με τον Αχιλλέα που δεν συντάσσονται μαζί του ούτε οι συμπατριώτες του, οι Φθίοι…

Το όνομα του κορυφαίου ομηρικού άνακτα, της εποχής του τρωικού πολέμου είναι «Αγαμέμνων», ελληνικό, προερχόμενο από το “άγαν” και το “μέμνων” (ρήμα μένω, ιων. μίμνω), δηλαδή σημαίνει “ο  πολύ σταθερός”, ο “επίμονος” και όπως μαθαίνουμε είναι βασιλιάς «σκηπτούχος», μάλιστα το σκήπτρο του, ως σύμβολο εξουσίας και δύναμης, ήταν έργο του Ηφαίστου και δόθηκε στον Αγαμέμνονα με  κληρονομική διαδοχή από τον Δία!

«ο δυνατός σηκώθηκε Ατρείδης και κρατούσε

το σκήπτρο, έργο θαυμαστό του φιλοτέχνου Ηφαίστου.

Πρώτα το δώρισε ο θεός(Ήφαιστος) στον ύψιστον Κρονίδην,

ο Δίας το ‘ δωσε του Ερμή και ο μέγας Αργοφόνος

του ιπποδάμου Πέλοπος, και ο Πέλοψ του Ατρέα,

καλόν ποιμένα των λαών, και τούτος, πριν πεθάνει,

το’ δωσε στον πολύαρνον (πολυπρόβατο) Θυέστην, και ο Θυέστης

τ’ αφήκε του Αγαμέμνονος να το κρατεί στο χέρι,

να βασιλεύει στα πολλά νησιά και στ’ Άργος όλο.»

Β  99-108

Το μνημονευόμενο σκήπτρο παραπέμπει στο μυθικό παρελθόν των Ατρειδών αφού ο Αγαμέμνονας ήταν γιος του Ατρέα και της Αερόπης (εγγονής  του Μίνωα) και ο πατέρας του Ατρέας συγκρούστηκε με τον Θυέστη (για την εξουσία).

Ήταν γιοι του «νεκραναστημένου» Πέλοπα, και αυτός γιος του Τάνταλου. Ο Πέλοπας ήρθε στην Ελλάδα από την Φρυγία (μετά από αντιπαραθέσεις με τον βασιλικό οίκο της Τροίας), νίκησε σε αρματοδρομία τον Οινόμαο, παντρεύτηκε την κόρη του Ιπποδάμεια (στην Πίσα …) και βασίλευσε στην Πελοπόννησο, δίνοντας το όνομα του.

Διαβάστε ακόμα: Οι πρώτοι πολιτικοί εξόριστοι που ζήτησαν άσυλο από Έλληνες. Ποιες ήταν οι σχέσεις των Χετταίων με τους Μυκηναίους και τους «Ahhiyawa» δηλ. τους Αχαιούς

Οι Ατρείδες θεωρούνταν καταραμένη γενιά, με πολλούς ενδοοικογενειακούς φόνους, μάλιστα ο μακρινός τους πρόγονος, Τάνταλος, ανήκε στους διάσημους κολασμένους του Κάτω Κόσμου με το “ταντάλειο μαρτύριο” (αιώνια πείνα και δίψα), ενώ ο πατέρας του Αγαμέμνονα, Ατρέας παρέθεσε ως δείπνο, τα δολοφονημένα παιδιά του στον αδελφό του Θυέστη (ως τιμωρία γιατί αυτός είχε σχέσεις με την γυναίκα του Αερόπη).

Η ομηρική αναφορά στο “θεότευκτο” σκήπτρο αλλά και το παραδεδομένο στις νεότερες γενιές τοπωνύμιο “Πελοπόννησος” από την παλαιότερη παράδοση, δείχνουν τη μακρόχρονη σχέση εξουσίας των Ατρειδών μαζί της και γενικότερα με το φύλο των Αχαιών, οι οποίοι είχαν κέντρο τις Μυκήνες (παρότι μεγάλο  κέντρο ήταν και η Βοιωτία, αφού οι Βοιωτοί έστειλαν στην Τροία μεγάλες δυνάμεις).

Σύμφωνα με τον Όμηρο ο Αγαμέμνων διοικεί το πιο ισχυρό και πιο πλούσιο βασίλειο των Αχαιών που η πρωτεύουσα του, οι Μυκήνες χαρακτηρίζονται «πολύχρυσες».

Όμως, τι δηλώνει η Ιλιάδα σχετικά με το συγκεκριμένο βασίλειο ώστε να δούμε πόσο δυνατό και υπολογίσιμο βασίλειο στην Μεσόγειο ήταν οι Μυκήνες;

Διαβάστε ακόμα: Πως οι πρόγονοι του μυθικού Αγαμέμνονα κυριάρχησαν στην Μικρασία και την Κύπρο. Οι άγνωστες και συναρπαστικές καταγραφές της ελληνικής προϊστορίας

Ο ποιητής περιγράφει τις βασικές περιοχές (τα  όρια) από τις οποίες ο Αγαμέμνονας συγκέντρωσε μια  δύναμη 100 πλοίων ενώ αναφέρει ότι παραχώρησε και 60 πλοία στους Αρκάδες (Β -612) (στον Αγαπήνορα).

Πληροφορούμαστε λοιπόν ότι στο βασίλειο του ανήκουν η Κόρινθος, οι Κλεωνές, τα μέρη των Ορνειών, η Αραιθυρέα, η Σικυών, η Υπερησία, η Γονούσσα, η Πελλήνη, ο Αιγιαλός, το Αίγιον και η Ελίκη (Β 569-574), δηλαδή το βασίλειο εκτείνεται από τις Μυκήνες και την Νεμέα μέχρι την Κόρινθο και τις  βορειοδυτικές ακτές της Πελοποννήσου (Αίγιο, Ελίκη) (παρότι είναι δίπλα στο Άργος του Διομήδη).

Αν πράγματι το βασίλειο περιελάμβανε και πολλά νησιά (Β 108) τότε δεν πρόκειται μόνο για τα νησιά του Αργοσαρωνικού κόλπου, ενώ σ’ αυτό θα πρέπει να υπολογίσουμε και τις επτά πόλεις στην περιοχή της  Μεσσηνίας που ο Αγαμέμνων υπόσχεται στον Αχιλλέα (ως δώρο συμφιλίωσης).

Συνεπώς διαπιστώνουμε ότι η δικαιοδοσία του απλώνεται από το βόρειο μέχρι το νότιο άκρο της Πελοποννήσου και σε πολλά νησιά του Αιγαίου γι’ αυτό άλλωστε είναι «κυρίαρχος πολλών λαών», ενώ διαθέτει μια δύναμη 6.000- 7.000 στρατιωτών στην Τροία, δηλαδή 100 καράβια που έχουν «μέση χωρητικότητα» 60 -70 στρατιώτες.

Η στρατιωτική και πολιτική του δύναμη έχει σχέση με την επηρμένη του συμπεριφορά, αφού δεν διστάζει  να υποβιβάσει άξιους πολεμιστές (Αχιλλέα), να προσβάλλει τον μάντη Κάλχα, ως  «μάντη  κακών», ο  οποίος δηλώνει ότι τον φόβο του, να γίνει υβριστής προς το γέρο ιερέα Χρύση και να περηφανεύεται.

Ο Όμηρος τονίζει αυτή του τη συμπεριφορά :

«…επαίρετο η ψυχή του

ως ήταν εις την δύναμιν ο πρώτος των ηρώων,

ότ᾽ είχε αυτός πλιότερον λαόν ολόγυρά του.»

Β  577-580

Στην φιλονικία με τον Αχιλλέα θα επιδείξει την ίδια αλαζονεία:

«…εις την σκηνή σου θα έλθω να πάρω εγώ το δώρο σου

για να μάθεις πόσο σου είμαι ανώτερος εγώ, και να τρομάζει

και  άλλος μ’ εμέ να συγκριθεί και όμοιος να γίνει εμπρός  μου…»

Α – 186,7

Ο  Νέστορας, παλαιότερος βασιλιάς, με κύρος και μέλος της άτυπης «γερουσίας» θα υπερασπιστεί τον διαχωρισμό του Αγαμέμνονα από την υπόλοιπη ομάδα των βασιλέων :

«…μήτε εσύ Πηλείδη,

θελήσεις ν’ αντιμάχεσαι στον μέγαν βασιλέα,

διότι κάτι ανώτερα τιμάται ο σκηπτροφόρος

εκείνος όπου ευδόκησε να τον δοξάσει ο Δίας…»

Α – 276,8

…αυτός είναι ανώτερος γιατί περισσοτέρους άρχει ”

(“ἀλλ᾽ ὅ γε φέρτερός ἐστιν, ἐπεὶ πλεόνεσσιν ἀνάσσει.”)

Α -281

Ο Αγαμέμνονας διοικούσε αυτό το  μεγάλο στράτευμα, όπως και το βασίλειο του, με την βοήθεια ενός ολιγομελούς σώματος αξιωματούχων («Γερουσία») μάλιστα ένα τέτοιο σώμα ήταν γνωστό στους γραφείς  των ανακτόρων, είναι η « ke-ro-si-ja» κάποιας πινακίδας, δηλαδή πιθανόν πρόκειται για μια ολιγομελή ομάδα σεβαστών, «ιερών» προσώπων, εμπείρων σε στρατιωτικά και πολιτικά ζητήματα, που απολάμβαναν τιμές για το λόγο αυτόν.

Εάν αναζητήσουμε το ίδιο σώμα στους Τρώες, διαπιστώνουμε ότι όλοι είναι ηλικιωμένοι και έχουν αφήσει  πλέον τα άρματα, μάλιστα παρότι δίνουν συμβουλές δεν ασκούν πραγματική εξουσία (μόνο ο Πρίαμος) κάτι που καταγράφεται και στα μεταγενέστερα πολιτεύματα σχετικά με το πολιτικό σώμα της Γερουσίας.

Διαβάστε ακόμα: Ονομασίες κρατών που προέρχονται από τα ελληνικά. Ιράν, Αιθιοπία, Σκωτία, Φιλιππίνες, ακόμη και το Αζερμπαϊτζάν

Το  σχήμα διοίκησης (γερουσία) στους Αχαιούς, στο οποίο προΐσταται ο Αγαμέμνων, εδώ αναφερόμαστε  σ’ ένα στρατό 70.000- 80.000 ανδρών, παρότι η λειτουργία του δεν καταγράφεται αναλυτικά το βρίσκουμε σε κάποιες, διάσπαρτες, αναφορές της Ιλιάδας.

Έτσι στην Β ραψωδία ο Αγαμέμνονας καλεί συνέλευση του στρατού και όταν οι κήρυκες συγκέντρωσαν  τους στρατιώτες αναφέρει:

«εκείνοι εκράξαν και γοργά συνάζονταν τα πλήθη.

Πρώτα εκάθισε η βουλή των σεβαστών γερόντων…»

Β – 52,3

Εδώ ο ποιητής δεν μας λέει ποιοι ήταν αυτοί, παρ’ ότι αποδέχεται ένα συλλογικό όργανο «διοίκησης»  (βουλή) όμως στην ίδια ραψωδία θα περιγράψει αυτή την (ηγετική) ομάδα:

“και των Παναχαιών εκεί τους γέροντας καλούσε

και πρώτιστα τον Νέστορα και τον Ιδομενέα

τους δύο Αίαντες και τον Τυδείδην και έκτον

τον Οδυσσέα, που έμοιαζε στην γνώση με τον Δία

και μόνος αυτοκάλεστος του ήλθε ο γενναίος

Μενέλαος…”

Στην Ιλιάδα, λοιπόν, μπορούμε να παρακολουθήσουμε τέτοιες συνόδους της γερουσίας, μάλιστα ο μόνος γέροντας είναι ο Νέστορας και με διαφορά ακολουθεί ο Ιδομενέας, όμως και οι ομιλητές είναι ελάχιστα  πρόσωπα.

Για παράδειγμα στην Ι ραψωδία, ο Αγαμέμνονας συγκαλεί σύνοδο και μιλούν ο ίδιος, ο Διομήδης και ο Νέστορας.

Στην Κ ραψωδία, όταν χρειάζεται να γίνει μια επιχείρηση νυκτερινής κατασκοπείας, ο Αγαμέμνων πρώτα συναντά τον Μενέλαο, μετά τον Νέστορα ο οποίος του λέγει να προσκαλέσει κι άλλους και ονομάζει τους πιο σημαντικούς :

«πρόθυμα εγώ σ’ ακολουθώ και ας σηκωθούνε κι άλλοι,

ο Διομήδης, ο ακουστός εις τα άρματα Οδυσσέας,

ο  ταχύς Αίαντας(ο Λοκρός)  και  μ’ αυτούς ο Μέγης  Φυλεϊδης.

Κάποιο τώρα ηθέλαμε και αυτούς να προσκαλέσει

Και τον ισόθεο Αίαντα(Τελαμώνιος) και τον Ιδομενέα…»

Κ – 107 –112

Συνεπώς η ηγετική ομάδα των Αχαιών (γερουσία;) έχει το ακόλουθο σχήμα:  

ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ  (Άναξ, παμβασιλεύς), ΑΧΙΛΛΕΑΣ, Νέστορας, Οδυσσέας, Ιδομενέας, Διομήδης, Αίαντας(Τελ.), Μενέλαος, Αίαντας(Λοκρ.), Μέγης

(Σ’ αυτό το σχήμα αν και συμπεριλαμβάνονται ο Μέγης και ο Αίαντας ο Λοκρός έχουν αποδυναμωμένη  παρουσία).

Εάν ο Όμηρος άντλησε από τη προγενέστερη ποίηση και παράδοση (ή άλλες πηγές π.χ. χρονικά) τότε  διαπιστώνουμε ότι το συγκεκριμένο σχήμα απεικονίζει διοικητικά μια επιρροή του Αγαμέμνονα από την Κρήτη έως τη Θεσσαλία και από το Ιόνιο μέχρι την Σαλαμίνα. Αν σ’ αυτό προσθέσουμε την αναφορά για  την Κω αλλά και τον Κύπριο βασιλιά που στέλνει δώρο στον Αγαμέμνονα τότε ο άνακτας των Μυκηνών υπολογίζεται μέχρι την Κύπρο, ως ισχυρός βασιλιάς, και ως σύμμαχος.

Τέτοιος είναι πραγματικά αν αναλογιστούμε το μέγεθος της στρατολόγησης για την εποχή του, δηλαδή τα  1186 καράβια, τους περίπου 80.000 έως 100.000 στρατιώτες και το γεγονός ότι επιχειρεί μια αποβατική επιχείρηση μεγάλης διάρκειας σε έδαφος της Ασίας και άλλες 23 εκεί, σε μια εχθρική ζώνη με ισχυρές  πόλεις και συμμαχίες οι οποίες εκτείνονται μέχρι την Θράκη και τον Αξιό ποταμό.

Αυτό και μόνο φανερώνει ένα βασιλιά με επιχειρησιακές δυνατότητες, ικανό ν’ αναλάβει μακροχρόνιες  δράσεις απέναντι σε ισχυρούς αντιπάλους, ίσως γιατί και ο ίδιος έχει συμφέροντα στη Μεσόγειο, έχει  επιρροή και δύναμη… ως ο Άνακτας των Μυκηνών!

Αρχική φωτογραφία: Διαμάχη Αγαμέμνονα – Αχιλλέα. Γάλλου καλλιτέχνη, τέλη 18ου αι. Harvard Art Museums

Διαβάστε στη “ΜτΧ”: Οι σφαγές στην Ιλιάδα. «Τα κόκαλα του σπάζει κι όλο αίμα χύθηκαν τα μάτια του μέσα στη σκόνη, ομπρός του». Όμηρος, ο μετρ της φρίκης που έδειξε το απεχθές πρόσωπο του πολέμου