“Σωτηρία”, το νοσοκομείο που σήκωσε το βάρος της φυματίωσης σε μια εποχή που δεν υπήρχε φάρμακο. Οι ομαδικοί τάφοι, το άβατο και οι μεταρρυθμίσεις που προσέφεραν ανακούφιση

Ήταν το πρώτο “λαϊκό” σανατόριο της Ελλάδας και το τελευταίο σπίτι για χιλιάδες φθισικούς που δεν πρόλαβαν να βρουν γιατρειά.

Ήταν το καταφύγιο για αμέτρητες ψυχές που ήρθαν κυνηγημένες από τη Μικρά Ασία, αλλά και ένα γκέτο όπου άνθισε η πορνεία και το εμπόριο ναρκωτικών. Έγινε τόπος φυλάκισης και εκτελέσεων. Σήμερα, αναγνωρίζεται ως το μεγαλύτερο πνευμονολογική κέντρο της Ελλάδας και Γενικό Νοσοκομείο.

Κάθε εποχή άφησε ανεξίτηλα τα σημάδια της στο νοσοκομείο “Σωτηρία”. Τα πρώτα κτίσματα του “Σωτηρία” βρίσκονται ετοιμόρροπα και εγκαταλελειμμένα ανάμεσα στα σύγχρονα κτίρια, στα οποία νοσηλεύονται οι ασθενείς. Παλιά αρχεία, φωτογραφίες, έπιπλα, μηχανήματα, εργαλεία ακόμη και προσωπικά αντικείμενα των ασθενών φυλάχτηκαν από μερικούς “ρομαντικούς” εργαζομένους του νοσοκομείου στο κτίριο που κάποτε στέγαζε το “Στρατιωτικό Περίπτερο”, το οποίο χτίστηκε το 1913 για τους φυματικούς στρατιώτες των Βαλκανικών πολέμων. Ελπίζουν ότι κάποια στιγμή ο χώρος του “Στρατιωτικού Περιπτέρου” θα αξιοποιηθεί ως μουσείο. Όμως, προς το παρόν τα παντζούρια του κτιρίου παραμένουν κλειστά και ανοίγουν μόνο για λίγες εκδηλώσεις και επισκέψεις μαθητών από 5-6 σχολεία το χρόνο. 

Ανάμεσα σε αυτούς τους εργαζομένους που ευαισθητοποιήθηκαν σχετικά με τη διαφύλαξη της ιστορίας του “Σωτηρίας” και κατάφεραν μετά από πολλά χτυπήματα σε πόρτες να διασφαλίσουν ένα ποσό μέσω ΕΣΠΑ για τη δημιουργία του μουσείου, ήταν ο γιατρός Φώτης Βλαστός, ο οποίος διηγήθηκε την ιστορία του νοσοκομείου στη Μηχανή του Χρόνου.

Σωτηρία. Το πρώτο λαϊκό σανατόριο της Ελλάδας

Αρχές του 20ου αιώνα. Η φυματίωση θέριζε την Ελλάδα. Χιλιάδες άνθρωποι πέθαιναν ετησίως. Βήχας, αδυναμία, πυρετός και αιμόπτυση. Αυτά ήταν τα συμπτώματα που φανέρωναν ότι το “χτικιό”, το “σαράκι” τους κατέτρωγε, όπως έλεγαν εκείνη την εποχή. “Η φυματίωση δεν έκανε διακρίσεις. Θέριζε άνδρες, γυναίκες, φτωχούς, πλούσιους. Δεν υπήρχε φάρμακο. Δεν υπήρχαν γιατροί που να ασχολούνται ειδικά με αυτό το νόσημα. Δεν υπήρχαν καν ειδικά νοσοκομεία” διηγείται ο γιατρός Φώτης Βλαστός. 

Οι φυματικοί συνωστίζονταν στα ελληνικά νοσοκομεία μαζί με πάσης φύσεως άλλους ασθενείς. Το αποτέλεσμα ήταν να μεταδίδεται το μικρόβιο της φυματίωσης και σε ανθρώπους που έμπαιναν στο νοσοκομείο για ένα μικρό πρόβλημα υγείας.

Αυτές τις άσχημες συνθήκες αντίκρισε και η Σοφία Σλήμαν, η σύζυγος του πρωτοπόρου στην αρχαιολογία, Ερρίκου Σλήμαν, όταν ένα πρωί επισκέφθηκε το Νοσοκομείο Ελπίς στην Ακαδημίας. Τότε η Σλήμαν σκέφτηκε πως η κοινωνία είχε ανάγκη από ένα φθισιατρείο. Έτσι, οι φυματικοί θα συγκεντρώνονταν σε ένα σημείο, ώστε να μην μεταδίδουν το μικρόβιο της φυματίωσης, ενώ παράλληλα θα δέχονταν φροντίδα από γιατρούς.

Η Σοφία Σλήμαν ήταν μια ισχυρή γυναίκα της εποχής. Ο κατά 35 γηραιότερος σύζυγός της, της είχε αφήσει μία μεγάλη περιουσία και κοινωνικός της κύκλος περιελάμβανε τους υψηλά πρόσωπα της πολιτικής και της οικονομίας. Άλλωστε το 1900 η Αθήνα ήταν μια σχετικά μικρή πόλη, όπου όλοι γνωρίζονταν και συναναστρέφονταν  μεταξύ τους. Ειδικά αν το επίθετο ήταν Σλήμαν, όλοι επιδίωκαν να βρίσκονται σε αυτόν τον κύκλο. 

Επιστρατεύοντας τις δυνάμεις της κατάφερε να πείσει τον ηγούμενο της Μονής Πετράκη να της παραχωρήσει ένα κακοτράχαλο οικόπεδο, γεμάτο πέτρες και πουρνάρια. Μέχρι τότε η περιοχή χρησιμοποιούνταν για να βόσκουν τα κοπάδια της Μονής του Αγίου Ιωάννη της Καισαριανής.

Έτσι, με πολύ προσωπικό κόπο και έξοδα που ανέρχονταν στις 60 χιλιάδες δραχμές σε μια εποχή που δεν υπήρχε καν Υπουργείο Υγείας, χτίστηκε το 1902 το πρώτο κτίριο της Σωτηρίας. Ο αντιφυματικός αγώνας της είχε μόλις ξεκινήσει. 

“Αρχικά, νοσηλεύτηκαν μόλις 40 άτομα. Δεν ήταν τίποτα άλλο από μια καραντίνα. Οι άρρωστοι κλείνονται εδώ. Δεν μπορούσαν να βγουν όποτε θέλουν. Έβγαιναν μόνο με άδειες. Εδώ εφαρμόζεται το τρίπτυχο της σανατοριακής ιατρικής, εμπνευσμένο από τον Ιπποκράτη. Αεροθεραπεία, ανάπαυση και υπερσιτισμός” εξήγησε ο Φώτης Βλαστός στη Μηχανή του Χρόνου.

Σιγά σιγά και μέσω δωρεών ισχυρών και πλούσιων ανδρών χτίζονται και άλλα κτίρια για να στεγάσουν τους ασθενείς που συνεχώς αυξάνονταν.

Τα κτίρια χτίστηκαν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους κατά τις οποίες επικρατούσαν διαφορετικές αρχιτεκτονικές αντιλήψεις. Έτσι, το Σωτηρία αποτελεί και ένα υπαίθριο αρχιτεκτονικό μουσείο, μεταξύ άλλων. Παράλληλα, φυτεύτηκαν περισσότερα από 10 χιλιάδες δέντρα. 

Όμως, το “γιατρικό” παρέμενε άγνωστο και οι ασθενείς συνέχιζαν να πεθαίνουν. Οι γιατροί δεν μπορούσαν να προσφέρουν τίποτα περισσότερο από κάποια προσωρινή ανακούφιση από τα συμπτώματα. “Η φυματίωση συνέχιζε να αναπτύσσεται μέσα τους και να τους σκοτώνει. Το 95% των ασθενών που έμπαιναν στο Σωτηρία, πέθαιναν”. 

Το άβατο

Από το 1919 και μετά η διοίκηση του Σωτηρία περνά στα χέρια του κράτους, καθώς πια το μέγεθός του ξεπερνούσε τις δυνατότητες της Σλήμαν. Πριν ακόμη καταλάβει τι ακριβώς είχε να διαχειριστεί, γίνεται η Μικρασιατική καταστροφή. Περίπου 1,5 εκατομμύριο πρόσφυγες ήρθαν υπό άθλιες συνθήκες στην Ελλάδα. Το Σωτηρία κατακλύστηκε από άστεγους, που δεν ήταν ασθενείς, αλλά υποκρίνονταν τους φυματικούς, ώστε να εξασφαλίσουν στέγη και φαγητό. 

Όμως, η κατάσταση βγαίνει εκτός ελέγχου. Το κράτος δεν μπορεί να παρέμβει. Η διαφθορά βρίσκει πρόσφορο έδαφος.  Ανθεί η πορνεία, το εμπόριο χασίς, αλλά και το μικροεμπόριο αντικειμένων από κλοπές. Το νοσοκομείο Σωτηρία μετατρέπεται σε άβατο. “Δεν μπορείς να πλησιάσεις. Ή θα κολλήσεις φυματίωση ή θα σε μαχαιρώσουν. Το Σωτηρία στιγματίζεται στη λαϊκή ψυχή ως τόπος μαρτυρίου και ακολασίας, σαν ένας τόπος παρανομίας και αναρχίας. Το χαρακτήριζαν πεθαμενατζίδικο.” ανέφερε ο Φώτης Βλαστός. 

Ακόμη και νοσοκόμοι του Σωτηρία εκμεταλλεύονται την κατάσταση και πωλούν μερίδες του συσσιτίου για να βγάλουν χρήματα. Πολλές φορές δεν δήλωναν τον θάνατο ενός ασθενή για να συνεχίσουν να παίρνουν τη μερίδα του. Ανώνυμοι νεκροί θάβονταν σε ομαδικούς τάφους στον περίβολο του Σωτηρία. Πολλά χρόνια αργότερα, τα αδέσποτα σκυλιά, ξέθαβαν κατά καιρούς οστά των νεκρών, θυμίζοντας τη σκοτεινή πλευρά του νοσοκομείου.

Η κατάσταση άλλαξε κατά τη δεκαετία του 30, επί Μεταξά. Τη διοίκηση του νοσοκομείου ανέλαβε ο γιατρός Μάνθος Μεταλληνός, ο οποίος κατάφερε να μετατρέψει το Σωτηρία από γκέτο σε νοσοκομείο. Έδιωξε όσους δεν ήταν ασθενείς, γκρέμισε τις παράγκες και έχτισε νέα κτίρια. Το νοσοκομείο έφτασε να έχει πάνω από 2 χιλιάδες κλίνες. Παρόλο που ακόμη δεν είχε βρεθεί το φάρμακο, ήρθαν εκείνη την εποχή φυματιολόγοι και χειρουργοί του θώρακα που μπορούσαν να μειώσουν το φορτίο της ασθένειας. 

 Η κατοχή, ο εμφύλιος, η φυλακή και το εκτελεστικό απόσπασμα

Δίπλα από τη Σωτηρία είχε χτιστεί ένα νέο κτίριο, που σήμερα είναι το Γενικό Κρατικό Νοσοκομείο. Ήταν ο ιδανικός χώρος για να στήσουν εκεί το στρατηγείο τους οι Γερμανοί την περίοδο της κατοχής. Έτσι, όταν τον Απρίλιο του 1941 μπήκαν στην Αθήνα, προσπάθησαν να το επιτάξουν. Όμως, ο Μεταλληνός είχε προλάβει να μεταφέρει εκεί τα βαρύτερα περιστατικά του νοσοκομείου και έτσι όταν έφτασαν οι Γερμανοί βρήκαν έναν χώρο γεμάτο με φυματικούς και έφυγαν, φοβούμενοι ότι θα κολλούσαν. 

Κατά την Κατοχή, το Σωτηρία χωρίζεται σε δύο “στρατόπεδα”. Από τη μια ήταν οι εθνικόφρονες και από την άλλη οι αντιφρονούντες. Η πολιτική χώριζε ακόμη και τους ασθενείς. Το νοσοκομείο δεν άργησε να μετατραπεί σε χώρο φυλάκισης. Από την Σωτηρία έγινε και η απόδραση των 56 Ακροναυπλιωτών κομμουνιστών. Οι 56 άνδρες ήταν πολιτικοί κρατούμενοι από την εποχή του Μεταξά. Είχαν υποκριθεί ότι ήταν άρρωστοι για να τους μεταφέρουν από τις φυλακές της Ακροναυπλίας στις φυλακές του Σωτηρία, ώστε να οργανώσουν ένοπλο αγώνα κατά των γερμανών. Οι Ακροναυπλιώτες με τη βοήθεια των Ελασιτών κατάφεραν να αποδράσουν από τον υπόνομο του Σωτηρία, χωρίς να γίνουν αντιληπτοί, γεγονός που θεωρήθηκε μια από τις μεγαλύτερες επιτυχίες του ΕΛΑΣ.

Την περίοδο του εμφυλίου πολέμου, το Σωτηρία μετατράπηκε σε τόπο ένοπλης αντιπαράθεσης. Τα εδάφη πίσω από τον μαντρότοιχο που περιέβαλε το Σωτηρία έγιναν τόπος εκτέλεσης για τους αντιφρονούντες. “Τα χαράματα εκτελούσαν τους αντιφρονούντες εδώ κοντά στις φυλακές. Ήθελαν οι φυματικοί αντιφρονούντες που είχαν φυλακιστεί να ακούνε τον κρότο των όπλων για να υπογράφουν δήλωση μετάνοιας. Τους κρατούσαν σε ψυχολογική πίεση” ανέφερε ο Φώτης Βλαστός. Και συνέχισε: “Στα Δεκεμβριανά εδώ μέσα γίνονται μάχες. Τα όπλα βγαίνουν και αρχίζει ένας κανονικός ένοπλος αγώνας μέσα στο Σωτηρία. Σκοτώνονται άνθρωποι. Τραυματίζονται κτίρια και δέντρα από τις ανταλλαγές πυρών”. 

Στο στρατόπεδο πίσω από το Σωτηρία, εκτελέστηκαν συνολικά 492 άνθρωποι. Ο τελευταίος ήταν ο  Νίκος Μπελογιάννης το 1952. 

Σταδιακά, τα επόμενα χρόνια τα πνεύματα ηρέμησαν. Τη δεκαετία του 50 έφτασε στην Ελλάδα και το φάρμακο για τη φυματίωση, η στρεπτομυκίνη, που είχε ανακαλυφθεί ήδη από 1943. Οι ασθενείς πια μπορούσαν να θεραπευτούν και οι νεκροί ελαχιστοποιήθηκαν. Έτσι, το Σωτηρία μετατράπηκε σε διαγνωστικό και θεραπευτικό κέντρο του συνόλου των νοσημάτων του αναπνευστικού. 

Την πορεία της φυματίωσης στην Ελλάδα και την ιστορία του Σωτηρία, παρουσίασε σε δύο επεισόδια η Μηχανή του Χρόνου στο COSMOTE HISTORY

Διαβάστε επίσης στην “ΜτΧ”: Τα αφροδίσια νοσήματα στις αρχές του 20ου αι.μέσα από τα κέρινα ομοιώματα του νοσοκομείου «Ανδρέας Συγγρός». Οι πρώτοι ασθενείς ήταν πόρνες και τραυματίες των βαλκανικών πολέμων. Προσοχή σκληρές εικόνες