Η “Μαύρη Αθηνά”. Η θεωρία ότι η αρχαία Ελλάδα έκλεψε τον πολιτισμό της από τους μαύρους λαούς της Αφρικής

To 1987 κυκλοφόρησε  το βιβλίο “Μαύρη Αθηνά. Οι αφροασιατικές ρίζες του κλασσικού πολιτισμού. Τόμος 1: Η κατασκευή της Αρχαίας Ελλάδας 1785-1985”. Το βιβλίο προκάλεσε έντονη διαμάχη μεταξύ των ιστορικών, η οποία κράτησε χρόνια.

Ο Βρετανός συγγραφέας Μάρτιν Μπερνάλ, δεν προερχόταν από τον κλασσικό κλάδο σπουδών, αλλά ήταν καθηγητής Πολιτικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο Cornell, με ειδίκευση στη σύγχρονη ιστορία της Κίνας.  Στο αμφιλεγόμενο έργο του υποστήριζε ότι ο πολιτισμός, η γλώσσα και η πολιτική δομή της Αρχαίας Ελλάδας περιείχαν σημαντικές επιρροές από την Αίγυπτο και τους Φοινίκες.

Το βιβλίο του Μάρτιν Μπέρναλ, παρά τις αδυναμίες του, έδωσε αφορμή για ένα έντονο διάλογο και ίσως γόνιμο διάλογο για τις κλασσικές σπουδές. Πηγή φωτογραφίας: Archaeology.wiki

 Σύμφωνα με τον Μπερνάλ, ο ελλαδικός πληθυσμός είχε εκπολιτιστεί από Αιγύπτιους και Φοίνικες αποίκους.

Αντίθετα όμως το αφήγημα που επικράτησε ήταν το “άριο” πρότυπο σύμφωνα με το οποίο ο ελληνικός πολιτισμός έχει τις καταβολές του κυρίως από τις εισβολές στον ελλαδικό χώρο, Ινδοευρωπαίων και Αρίων από το Βορρά. Για λόγους ρατσισμού και αντισημιτισμού, όπως υποστήριξε, οι δυτικοί κλασικιστές και ιστορικοί της αρχαιότητας είχαν αποκρύψει την πραγματικότητα σχετικά με τη συμβολή των αρχαίων Φοινίκων και των αρχαίων Αιγυπτίων στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό.

Η διαμάχη

Όταν δημοσιεύτηκε ο πρώτος από τους τέσσερις τόμους του έργου του Μπερνάλ, κανείς δεν ασχολήθηκε με τις θέσεις του. Όταν όμως κυκλοφόρησε και ο δεύτερος τα μέσα μαζικής ενημέρωσης άλλαξαν στάση.  “Η Μαύρη Αθηνά” αποτέλεσε θέμα πολύωρων συζητήσεων και αφιερωμάτων σε τηλεόραση και εφημερίδες, κυρίως με επικριτικά σχόλια.

Το βιβλίο του συγγραφέα ήταν η αιτία να ξεσπάσει μια έντονη διαμάχη και στα αμερικανικά πανεπιστήμια. Όσοι αναζητούσαν μία  διαφορετική οπτική, “αγκάλιασαν” το έργο που συνέβαλε στην προσπάθεια να τονιστεί η σημασία της αφρικανικής ιστορίας και πολιτισμού. Από την άλλη, οι κλασικιστές, αντέδρασαν έντονα, θεωρώντας ότι αυτή η  «αφροκεντρική» αντίληψη της ελληνικής αρχαιότητας, υπονόμευε τη βαρύτητά της στην ιστορία του πολιτισμού.

Η αντιπαράθεση κράτησε χρόνια και συμπαρέσυρε μεγάλη μερίδα της αμερικανικής κοινωνίας που ενδιαφερόταν για την ιστορία.

Χαρακτηριστικό είναι ότι το περιεχόμενο αυτής της διαμάχης έφτασε να διδάσκεται ως ξεχωριστό μάθημα, κάποια εξάμηνα, στους φοιτητές της Κλασσικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου της Ιντιάνα.

Το βιβλίο του Μπερνάλ, σε ορισμένα σημεία του,  έδινε αφορμές για να δεχτεί επιθέσεις. Είχε την τάση να χρησιμοποιεί τα μυθολογικά στοιχεία ως άμεσες ιστορικές αναφορές, ενώ κάποια από τα επιμέρους αρχαιολογικά δεδομένα θα μπορούσαν να αμφισβητηθούν. Πηγή φωτογραφίας: Wikipedia

Αφροκεντρισμός

Το κίνημα του αφροκεντρισμού, που ισχυρίζεται ότι οι Αφρο-Αμερικανοί θα πρέπει να αναζητήσουν τις ρίζες τους πίσω στην Αρχαία Αίγυπτο, επειδή είχε κυριαρχηθεί από μια φυλή μαύρων Αφρικανών, βρήκε έναν ανέλπιστο σύμμαχο στο πρόσωπο του Μπέρναλ.  Μερικοί από άλλους ισχυρισμούς του Αφροκεντρισμού είναι ότι οι Αρχαίοι Έλληνες έκλεψαν τα κυριότερα πολιτιστικά επιτεύγματα τους από τους μαύρους Αιγυπτίους. Ο Ιησούς, ο Σωκράτης και η Κλεοπάτρα, μεταξύ άλλων, ήταν μαύροι και ότι οι Εβραίοι δημιούργησαν το σκλαβοπάζαρο των μαύρων Αφρικανών.

Ο κύριος σκοπός του Αφροκεντρισμού είναι να ενθαρρύνει τον μαύρο εθνικισμό και την εθνική υπερηφάνεια σαν ψυχολογικό όπλο ενάντια στις καταστροφικές και εξουθενωτικές επιδράσεις του ρατσισμού.

Ένα από τα σημαντικότερα κείμενα του Αφροκεντρισμού είναι το Stolen Legacy (Κλεμμένη Κληρονομιά) του 1954 από τον George G. M. James. Πολλές απ’ τις ιδέες του James είναι παρμένες από τον Marcus Garvey, ο οποίος πίστευε ότι τα επιτεύγματα των λευκών οφείλονται στο ότι δίδασκαν τα παιδιά τους ότι είναι ανώτερα. Αν οι μαύροι είναι να επιτύχουν, έλεγε, πρέπει να διδάξουν και αυτοί στα παιδιά τους είναι ανώτερα.

Τα επιχειρήματα

Η καθηγήτρια Κλασσικής Ιστορίας του κολεγίου Γουέσλι της Μασαχουσέτης, Μαίρη Λέφκοβιτς, ήταν η πρώτη ακαδημαϊκός που διαφώνισε δημοσίως με τις απόψεις του Μπερνάλ. Εμφανιζόταν συχνά σε τηλεοπτικά προγράμματα και αρθρογραφούσε σε εφημερίδες όπως οι «Νew Υork Τimes». Δέχτηκε συχνά δημόσιες προσωπικές επιθέσεις από εξτρεμιστές αντιπάλους της, οι οποίοι την κατηγόρησαν για ρατσισμό, υπερσυντηρητισμό και πολλά άλλα.

Η καθηγήτρια Κλασσικής Ιστορίας του κολεγίου Γουέσλι της Μασαχουσέτης,  Πηγή φωτογραφίας: Wellesley College   Amazon

Ο κλασικιστής που συνυπέγραφε μαζί με τη Λέφκοβιτς τον τόμο, Γκάι Μακ Λιν Ρότζερς, είχε σχολιάσει καυστικά: «Στην προσπάθειά του να μειώσει (ο Μπερνάλ) την ευρωπαϊκή πολιτισμική αλαζονεία, διασφάλισε μάλλον το αντίθετο αποτέλεσμα. Απέδωσε κύρος στην Αίγυπτο και στη Φοινίκη μονάχα σε σχέση με μια μετέπειτα και διαφορετική δυτική παράδοση και έτσι η “Μαύρη Αθηνά” υπέκυψε σε αυτόν ακριβώς τον ευρωκεντρισμό που είχε στόχο να καταπολεμήσει».

Σιγά σιγά όμως τόσο ο Μπέρναλ όσο και η Λέφκοβιτς, έχασαν τον έλεγχο της κατάστασης. Ήταν φανερό ότι το θέμα δεν ήταν πια αν ο ελληνικός πολιτισμός ήταν προέκταση του “μαύρου πολιτισμού”, αλλά ποια πλευρά θα επικρατούσε. Οι μειονότητες ή η “συντήρηση”. Ο Μπερνάλ απολογήθηκε αρκετές φορές για τις υπερβολές του Αφροκεντρικού κινήματος, παρατηρώντας πως “δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι Αφροκεντριστές σφάλλουν σε πολλά επιμέρους σημεία” και αναγκάστηκε να συμφωνήσει με τη Λέφκοβιτς  στο ότι: “οι ιστορικοί θα πρέπει να επιχειρούν να βγαίνουν έξω από τα όρια του περιβάλλοντός τους, προκειμένου να είναι αντικειμενικοί”.

Ο Τζορτζ Τζ. Μ. Τζέιμς ισχυριζόταν μεταξύ άλλων, ότι ο Αριστοτέλης “έκλεψε” τις θεωρίες του από τη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, η οποία όμως δημιουργήθηκε μετά το θάνατό του. Πηγή φωτογραφίας: youtoube

Σε μία από τις δημόσιες τοποθετήσεις της για το θέμα, η Λέφκοβιτς αποσαφήνισε: Οι κύριες πηγές του James ήταν μασονικές. Οι μασόνοι, με την σειρά τους, αποκόμισαν τις παρανοήσεις τους για τα Αιγυπτιακά μυστήρια και τις τελετές μύησης, από ένα έργο φαντασίας του 18ου αιώνα του ιερέα Jean Terrasson, που ήταν καθηγητής Ελληνικών. Ο Terrasson δεν είχε πρόσβαση σε Αιγυπτιακές πηγές και είχε πεθάνει πολύ πριν αποκωδικοποιηθούν τα ιερογλυφικά. Αλλά ο Terrasson ήξερε πολύ καλά τους Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς. Έτσι κατασκεύασε μια φανταστική αιγυπτιακή θρησκεία βασισμένος σε πηγές που περιέγραφαν τις Ελληνικές και Λατινικές ιεροτελεστίες σαν να ήταν Αιγυπτιακές. Έτσι, μια από τις κύριες πηγές του Αφροκεντρισμού για την Αιγυπτολογία, φαίνεται τελικά ότι είναι η ίδια η Ελλάδα και η Ρώμη. Οι Έλληνες θα το έλεγαν αυτό ειρωνεία”.