Η “Κοιμωμένη του Χαλεπά”, “Τα χρυσά μου τα παιδάκια” και η “Μάνα της Κατοχής”. Γυναικείες μορφές και γλυπτά που συγκινούν

Εκτός από τα επιβλητικά μαυσωλεία και τις επιτύμβιες στήλες, περίοπτη θέση στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών έχουν και οι γυναικείες μορφές.

Απεικονίζονται σε όρθια, γονατιστή ή καθιστή θέση, αλλά υπάρχουν και οι “Κοιμώμενες”, δηλαδή οι γυναίκες που είναι ξαπλωμένες σε μία σαρκοφάγο ή ένα ταφικό ανάκλιντρο.

Καθένα από τα γλυπτά αυτά υμνεί τη ζωή μέσα από το θάνατο και έχει να “διηγηθεί” τη δική του συγκινητική και ενίοτε τραγική ιστορία.

Η “Κοιμωμένη του Χαλεπά”

Πρόκειται για το πιο εμβληματικό μνημείο του Α’ Κοιμητηρίου. Απεικονίζει την 18χρονη, Σοφία Αφεντάκη από την Κίμωλο, η οποία πέθανε το 1873 από φυματίωση και όχι από ερωτική απογοήτευση, όπως ήθελε η λαϊκή παράδοση.

Η κοπέλα παρουσιάζεται ξαπλωμένη να κοιμάται βαθιά. Έχει λυτά μαλλιά, λυγισμένα πόδια και στο αριστερό χέρι της κρατάει ένα σταυρό. Το άλλο χέρι της πέφτει απαλά στα σεντόνια και το ένα της πόδι είναι ελαφρά ανασηκωμένο.

Ο θείος της νεαρής κοπέλας και ευεργέτης της Κιμώλου, Γεώργιος Αφεντάκης ήταν αυτός που ζήτησε από τον Τήνιο γλύπτη, Γιαννούλη Χαλεπά να φιλοτεχνήσει ένα ταφικό μνημείο για την ανιψιά του.

Έτσι “γεννήθηκε” η “Κοιμωμένη“, το γλυπτό που καταξίωσε τον Χαλεπά και έχει συνδεθεί με τη δυστυχισμένη ζωή του, όπως ανέφερε στη “ΜτΧ” η ιστορικός τέχνης, Δώρα Μαρκάτου:

“Η “Κοιμωμένη του Χαλεπά” είναι το πιο διάσημο έργο του Α’ Κοιμητηρίου όχι μόνο για την αναμφισβήτητη καλλιτεχνική του αξία, αλλά και για το θρύλο που συνδέεται με τη ζωή του Γιαννούλη Χαλεπά.

Δηλαδή η δυστυχισμένη ζωή του, που είχε προκαλέσει αίσθηση, έγινε αιτία αυτό το έργο να αγαπηθεί πάρα πολύ, όπως επίσης και το γεγονός ότι απεικονίζεται ένα κορίτσι, το οποίο πέθανε από φυματίωση πολύ νέο“.

“Η Σοφία Αφεντάκη ήταν μία πολλά υποσχόμενη νέα, η οποία πέρασε φυματίωση πολύ νέα και, όπως φάνηκε, δεν μπόρεσε να την ξεπεράσει. Ήταν μία καλλονή και φυσικά την έκλαψε όλη η Αθήνα, όπου ο Γεώργιος Αφεντάκης είχε έρθει για να εργαστεί.

Καθώς η οικογένειά της νεαρής είχε την οικονομική ευχέρεια, σκέφτηκε να φιλοτεχνηθεί ένα υπέροχο επιτύμβιο μνημείο με τη μορφή της και φυσικά ήρθε σε επαφή με τον διασημότερο εκείνη την εποχή γλύπτη. Μοιάζει να κοιμάται, σαν να μην έχει φύγει ποτέ από το μάταιο τούτο κόσμο.

Η “Κοιμωμένη” του Γιαννούλη Χαλεπά μπορεί να σταθεί επάξια ανάμεσα στα κορυφαία έργα της ευρωπαϊκής τέχνης. Υπερέχει ακόμα και άλλων έργων με παρόμοια θεματολογία που συναντάμε, όπως η “Κοιμωμένη του Μπερνίνι” του 17ου αιώνα και η “Κοιμωμένη του Κανόβα” του 18ου αιώνα“, συμπληρώνει η ξεναγός και ιστορική ερευνήτρια, Άρτεμις Σκουμπουρδή.

Η Λίζα Τσαρμακλή

Ακριβώς πίσω από την “Κοιμωμένη του Χαλεπά” βρίσκεται το άγαλμα της Λίζας Τσαρμακλή. Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό έργο του γλύπτη Γεωργίου Ρήγα και αναπαριστά μία γυναίκα που πέθανε από σφαίρα στα Δεκεμβριανά.

“Είναι ένα νεκρικό μνημείο που συνδέεται με τα ταραγμένα πολιτικά πράγματα του 20ού αιώνα. Η μορφή της Λίζας Τσαρμακλή εμφανίζεται όρθια, να βαδίζει σε διασκελισμό όπως λέμε, σαν να είναι πραγματικά ζωντανή“, είπε ο Δημήτρης Παυλόπουλος, καθηγητής ιστορίας της τέχνης στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Το έργο δημιουργήθηκε το 1945 και φέρει την υπογραφή του γλύπτη Χριστόφορου Νάτσιου, μολονότι δεν το φιλοτέχνησε ο ίδιος. Ο Νάτσιος ήταν κατά πάσα πιθανότητα μαθητής του Ρήγα στη Σχολή Καλών Τεχνών

Επιπλέον, το μοντέλο που κατά πιθανότητα χρησιμοποίησε ο Ρήγας, για να δώσει σάρκα και οστά στην Τσαρμακλή, ήταν η κόρη του, Κατερίνα. Όπως λέει ο κ. Παυλόπουλος, ο γλύπτης “χρησιμοποιούσε την κόρη του ως μοντέλο και για άλλα έργα του. Επρόκειτο για συνηθισμένη πρακτική, γιατί αφενός ήταν δύσκολο τότε να βρουν μοντέλα και αφετέρου για λόγους οικονομικούς“.

Η Αικατερίνη Σπαθάρη

Ανάμεσα στα πιο συγκινητικά γυναικεία γλυπτά του Α’ Νεκροταφείου είναι και εκείνο της Αικατερίνης Σπαθάρη. Απεικονίζεται ξαπλωμένη στο ανάκλιντρο, με τα δύο παιδιά της από πάνω της και η επιγραφή του μνημείου αναγράφει: “Τα χρυσά μου τα παιδάκια“.

“Η επιγραφή είναι με κεφαλαία γράμματα στο κάτω μέρος του μνημείου και είναι ένα από τα πιο συναισθηματικά ταφικά μνημεία με κοιμώμενη γυναικεία μορφή. Απεικονίζει το πραγματικό τέλος της γυναίκας, η οποία πέθανε τη δεκαετία του 1920, και είναι το ένα από τα δύο ταφικά μνημεία με κοιμώμενη που έχει φιλοτεχνήσει ο Γεώργιος Δημητριάδης ο Αθηναίος, από τους πιο δημιουργικούς και παραγωγικούς γλύπτες της εποχής“, σύμφωνα με τον κ. Παυλόπουλο.

Η Μαρία Δελιγιάννη

Μία ακόμη χαρακτηριστική γυναικεία μορφή, που κοιμάται τον αιώνιο ύπνο στο Α’ Κοιμητήριο Αθηνών, είναι η Μαρία Δελιγιάννη. Πρόκειται για έργο του γλύπτη Ιωάννη Βιτσάρη και αναπαριστά μία 16χρονη κοπέλα που έχασε τη ζωή της στο Παρίσι από ένα καδρόνι που έπεσε πάνω της από μια οικοδομή.

“Το μνημείο το παρήγγειλε η μητέρα της κοπέλας στον γλύπτη και αυτό που έχει καταφέρει ο Βιτσάρης πολύ καλύτερα από τον Χαλεπά είναι ότι μεταδίδει την ηρεμία του θανάτου, σύμφωνα με το κλασικιστικό ιδεώδες. Είναι πραγματικά ένα αριστούργημα το ταφικό μνημείο της Μαρίας Δελιγιάννη“, αναφέρει η κ. Μαρκάτου.

Η “Μάνα της Κατοχής”

Τέλος, μία από τις πιο συγκινητικές γυναικείες μορφές του Α’ Κοιμητηρίου Αθηνών είναι η “Μάνα της Κατοχής“. Πρόκειται για ένα συλλογικό ταφικό μνημείο, το οποίο βρίσκεται στη δεξιά πλευρά της εισόδου του νεκροταφείου και φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη Κώστα Βαλσάμη.

Απεικονίζει μια σκελετωμένη γυναίκα που έχει πεθάνει από την πείνα και το παιδί της παραμάσχαλα να θηλάζει. Η πηγή έμπνευσης του Βαλσάμη ήταν ένα πραγματικό περιστατικό, σύμφωνα με την ξεναγό, Λαυρεντία Γιαννόλα:

“Λέγεται ότι στον Πειραιά είχε δει μία νεκρή μάνα και ένα παιδί, το οποίο προσπαθούσε να θηλάσει το νεκρό σώμα της μάνας του. Επηρεασμένος από αυτή την εικόνα, ο Βαλσάμης έπλασε αυτή την αποστεωμένη μάνα, η οποία κείτεται στο έδαφος νεκρή.

Αυτή η μάνα συμβολίζει όλες τις μάνες της Κατοχής, όλες αυτές τις γυναίκες που πέθαναν εκείνη την περίοδο και το παιδί είναι ο Έλληνας ο οποίος, παρά τις κακουχίες, καταφέρνει να επιζήσει μετά τον πόλεμο“.

Το κείμενο αποτελεί τμήμα της μεγάλης έρευνας της “Μηχανής του Χρόνου” σχετικά με τις γυναικείες μορφές του Α’ Νεκροταφείου Αθηνών, που προβλήθηκε στο Cosmote History και μπορείτε να το παρακολουθήσετε στην υπηρεσία on demand. Δείτε εδώ το τρέιλερ του επεισοδίου.