Η “Κοιλάδα των Πεσόντων”. Ο τεράστιος ομαδικός τάφος 34 χιλιάδων θυμάτων του ισπανικού εμφυλίου. Η διαμάχη για την εκταφή της σορού του δικτάτορα Φράνκο

Μετά το τέλος του πολέμου ο Φράνκο διακήρυσσε ότι η Ισπανία θα είναι μια χώρα εθνικής ενότητας. Σε αυτό το πλαίσιο ανακοίνωσε τη δημιουργία της Κοιλάδας των Πεσόντων περίπου 40 μίλια μακριά από τη Μαδρίτη. Εκεί δημιούργησε έναν από τους μεγαλύτερους ομαδικούς τάφους στον κόσμο.

Περίπου 14 χιλιάδες θύματα που είναι θαμμένα στην Κοιλάδα των Πεσόντων δεν έχουν ταυτοποιηθεί ακόμη.

“Είναι το μεγαλείο των μνημείων, που αψηφά τον χρόνο και τη μνήμη”, έλεγε. Για τον Φράνκο ήταν το σύμβολο της χριστιανικής, πολεμικής και παραδοσιακής Ισπανίας που είχε στο μυαλό του, αλλά και της νίκης κατά των άθεων μπολσεβίκων, των Εβραίων, των δημοκρατικών, των περιφερειακών και των ομοφυλόφιλων, οι οποίοι πίστευε ότι απειλούσαν το μεγαλείο του.  Γι αυτό κατά την διάρκεια της διακυβέρνησης του χιλιάδες αντιφρονούντες συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν.

Η Κοιλάδα των Πεσόντων άρχισε να κατασκευάζεται το 1940. Ήταν το πρώτο μεγάλης κλίμακας έργο του Φράνκο και έχει τον μεγαλύτερο σταυρό στον κόσμο, ο οποίος ξεπερνά τα 152 μέτρα. Ο σταυρός φαίνεται από τουλάχιστον 30 χιλιόμετρα μακριά.

Η Κοιλάδα περιλαμβάνει μια βασιλική, μια μονή Βενεδικτίνων, έναν ξενώνα και τέσσερις κυλινδρικούς μονόλιθους που χρονολογούνται από τον 16ο αιώνα.

Χρειάστηκαν συνολικά 18 χρόνια σκληρής καταναγκαστικής εργασίας για να χτιστούν όλα τα κτίσματα της Κοιλάδας.

Η κατασκευή του βασίστηκε κυρίως στα χέρια 20 χιλιάδων φυλακισμένων, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν δημοκρατικοί. Το δικτατορικό καθεστώς πίστευε ότι έπρεπε να εξιλεωθούν. Πολλοί πέθαναν ή τραυματίστηκαν σοβαρά κατά τη διάρκεια της κατασκευής. Για αυτό ο Καταλανός πολιτικός και πρώην βουλευτής Jaume Bosch είχε παρομοιάσει την Κοιλάδα των Πεσόντων με “ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης”.

Εκείνη την περίοδο η ισπανική νομοθεσία απαγόρευε την καταναγκαστική εργασία. Όμως, ο Φράνκο είπε στους φυλακισμένους πως αν συμμετείχαν στην κατασκευή της Κοιλάδας των Πεσόντων, θα μειωνόταν η ποινή τους. Διακήρυσσε πως για κάθε μια μέρα εργασίας, θα έμεναν δυο μέρες λιγότερο στη φυλακή.

Κατά τη διάρκεια της ανέγερσης του κεντρικού κτίσματος της βασιλικής (basilica) ο Φράνκο “έκοβε” 6 μέρες φυλακής για μια μέρα “εθελοντικής” εργασίας, όπως τη χαρακτήριζε. Σε κάποιους που είχαν δείξει καλή διαγωγή παρείχε και ένα μικρό χρηματικό αντίτιμο, ενώ υποσχόταν ότι θα εξασφάλιζε την εγκατάσταση των οικογενειών τους κοντά στην κοιλάδα. Η ισπανική εθνικιστική κυβέρνηση χαρακτήριζε το πρόγραμμά της ως “Ενορίες Εργασίας”.

Ένας δικτάτορας ανάμεσα σε χιλιάδες θύματα του εμφυλίου

Η δικτατορία του Φράνκο κράτησε 36 χρόνια, έως τον θάνατό του το 1975. Ο Φράνκο πέθανε από καρδιακή ανεπάρκεια σε ηλικία 82 ετών. Ο πρίγκιπας Χουάν Κάρλος σε συμφωνία με τον τότε πρωθυπουργό Κάρλος Άριας Ναβάρο αποφάσισαν να ταφεί στην Κοιλάδα των Πεσόντων.

Ήταν ο μοναδικός άνδρας που δεν ήταν θύμα του ισπανικού εμφυλίου και θάφτηκε στην Κοιλάδα των Πεσόντων.

Ο τάφος του τοποθετήθηκε στον κύριο βωμό του κεντρικού ναού. Δυο τεράστιοι φύλακες άγγελοι, φτιαγμένοι από μπρούντζο από τα κανόνια που είχαν χρησιμοποιηθεί στον εμφύλιο πόλεμο, προστατεύουν τον χώρο. Οι υπερασπιστές αυτής της κίνησης είπαν ότι όπως το σώμα του δημιουργού μιας καθολικής εκκλησίας μπορεί να ταφεί σε αυτή, έτσι μπορεί και του Φράνκο.

Ο Φράνκο δεν ήταν ο πρώτος άνδρας που τάφηκε στον κεντρικό ναό της Κοιλάδας. Είχε προηγηθεί η τοποθέτηση της σορού του Χοσέ Αντόνιο Πρίμο ντε Ριβέρα, του ιδρυτή της ισπανικής Φάλαγγας, του εθνικιστικού κόμματος της Ισπανίας. Ο Ριβέρα συνελήφθη από τη ρεπουμπλικανή κυβέρνηση και καταδικάστηκε σε θάνατο το 1936. Έτσι, θεωρήθηκε θύμα του ισπανικού εμφυλίου.

Αριστεροί και δεξιοί προχώρησαν σε μια “συμφωνία της λήθης”, κατά την οποία θα άφηναν τις διαφορές τους κατά τη περίοδο της δικτατορίας για να κάνουν την Ισπανία και πάλι δημοκρατική.

Όμως, η ταφή αυτών των δυο εθνικιστικών μορφών της ισπανικής ιστορίας προκάλεσε αντιδράσεις, καθώς θεωρούν ότι σπιλώνει τη μνήμη των πεσόντων και ότι μετατρέπει τον χώρο σε ενθύμιο μια σκληρής δικτατορικής περιόδου.

Κάθε χρόνο στις 20 Νοεμβρίου, στην επέτειο θανάτου του Φράνκο, το μαυσωλείο γίνεται τόπος φασιστικού προσκυνήματος. Οι υποστηρικτές του συγκεντρώνονται για να τιμήσουν τη μνήμη του.

Το μαυσωλείο όπου βρίσκονται τα οστά των δυο ανδρών είναι από τα πιο αμφιλεγόμενα σημεία της χώρας. Είναι η πιο εμφανής κληρονομιά της κυριαρχίας του.

Από το 2004 η ισπανική κυβέρνηση εφήρμοσε ένα μέτρο μετακίνησης των δικτατορικών συμβόλων από κτίρια και δημόσιους χώρους. Αγάλματα του Φράνκο καταστράφηκαν. Δρόμοι μετονομάστηκαν. Απαγορεύτηκε να αφήνουν λουλούδια και να προσκυνούν τον τάφο του. Από τότε πολλοί απαιτούν την εκταφή του Φράνκο και τη μετακίνησή του από την κρύπτη σε άλλο νεκροταφείο.

Το 2007 οι συγκεντρώσεις για τον εορτασμό του πρώην ηγέτη απαγορεύτηκαν από τον νόμο περί ιστορικής μνήμης. Το Κοινοβούλιο της Ισπανίας διακήρυξε ότι είχε στόχο να μετατρέψει την Κοιλάδα των Πεσόντων σε “έναν χώρο που τιμά την μνήμη όλων εκείνων που έχασαν τη ζωή τους κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου και υπέστησαν καταπίεση”. Μια επιτροπή που συστάθηκε από την σοσιαλιστική κυβέρνηση του Ροδρίγκεθ Θαπατέρο πρότεινε να μετατραπεί σε “ένα μνημείο για τη δημοκρατία” ή “ένα μνημείο για όλους όσοι πέθαναν για τη δημοκρατία”. Έτσι, προτάθηκε και η μετακίνηση των οστών του Φράνκο από το μαυσωλείο σε ένα σημείο που θα αποφασίσει η οικογένειά του. Όσον αφορά τον Ριβέρα, πρότειναν να παραμείνει στην Κοιλάδα επειδή πέθανε κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Όμως, έπρεπε να μετακινηθεί από το μαυσωλείο σε ένα άλλο σημείο της Κοιλάδας που δεν θα τον κάνει να ξεχωρίζει από τους υπόλοιπους πεσόντες.

Το 2011 στην εξουσία ανέβηκε ο Μαριάνο Ραχόι με το Λαϊκό Κόμμα και δεν έδειξε καμία πρόθεση να ακολουθήσει τις προτάσεις της επιτροπής του Θαπατέρο. Ο πολιτικός του Λαϊκού Κόμματος, Αλεχάντρο Μουνιόθ Αλόνσο, είχε δηλώσει πως “πρέπει να αφήσουμε τους νεκρούς να θάψουν τους νεκρούς” και να “ασχοληθούμε με τους ζωντανούς”. Αυτή η στάση συνεχίστηκε και τα επόμενα χρόνια, καταψηφίζοντας όποια πρόταση για απομάκρυνση των οστών του Φράνκο και τη μετακίνηση των οστών του Ριβέρα σε λιγότερο εμφανή θέση.

Το 2017 το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα έριξε και πάλι την πρόταση στο τραπέζι και εγκρίθηκε από την πλειοψηφία του Κοινοβουλίου με 198 ψήφους υπέρ, 1 κατά και 140 αποχές. Διακήρυξαν τη μετατροπή από ένα «φρανκικό και εθνικο-καθολικό ορόσημο» σε ένα «χώρο συμφιλίωσης και συλλογικής και δημοκρατικής μνήμης, με στόχο τον σεβασμό και την αναγνώριση των θυμάτων του ισπανικού εμφύλιου πολέμου και της δικτατορίας».

Το 2018 την κυβέρνηση της Ισπανίας ανέλαβε ο Πέδρο Σάντσεθ με το Ισπανικό Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα ανακοίνωσε ότι θα προχωρήσει στην υλοποίηση της μετακίνησης. Η πλειοψηφία του Κοινοβουλίου ψήφισε και πάλι υπέρ. Τον Φεβρουάριο του 2019 η κυβέρνηση έδωσε στην οικογένεια του Φράνκο 15 μέρες χρονικό περιθώριο για να αποφασίσει πού θα μεταφερθούν τα οστά του. Η οικογένειά του προσέφυγε στο Ανώτατο Δικαστήριο. Υποστηρίζει ότι η εκταφή αποτελεί εκδικητική ενέργεια με πολιτικά κίνητρα. Παράλληλα, η κοινότητα της μονής των Βενεδικτινών στην Κοιλάδα άσκησε έφεση, υποστηρίζοντας ότι η εκταφή δεν μπορεί να γίνει χωρίς “εκκλησιαστική εξουσιοδότηση”. Έφεση άσκησε και το Ίδρυμα που έχει δημιουργηθεί εις μνήμην του Φράνκο. Έτσι, το Ισπανικό Δικαστήριο ανέστειλε την εκταφή.

Περισσότερα από 40 χρόνια μετά τον θάνατο του Φράνκο, το θέμα με την εκταφή του που έχει διχάσει την ισπανική κοινωνία, παραμένει ανοικτό.