Η “Κάρμινα Μπουράνα” που ταυτίστηκε με το ΠΑΣΟΚ. Το έργο πρωτοπαρουσιάστηκε στο Γ’ Ράιχ. Ήταν ο δημιουργός του ναζί;

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Η καντάτα «Κάρμινα Μπουράνα» είναι ένα από τα πιο δημοφιλή έργα στη σύγχρονη χορωδιακή μουσική. Σε σύνθεση του Γερμανού Κάρλ Ορφ (Carl Orff), οι επίμονοι ρυθμοί και οι ηχηρές κορυφώσεις του συγκινούν ακόμη και σήμερα. Η πιο εντυπωσιακή μελωδία του, είναι το ρεφρέν «O Fortuna» (Τύχη). Στην Ελλάδα έγινε διάσημο όταν χρησιμοποιήθηκε στη διάρκεια δημόσιων ομιλιών του Ανδρέα Παπανδρέου. Αυτό που δεν είναι πολύ γνωστό είναι ότι ο Ορφ συνέθεσε το έργο στη Γερμανία το 1934 μετά την κατάληψη της εξουσίας από τους ναζί. Το έργο παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στη Φρανκφούρτη το 1937 όταν το καθεστώς τους είχε επιβληθεί απόλυτα στη Γερμανία. Τότε η απολυταρχία και οι βάναυσες μέθοδοι των ναζί είχαν γίνει γνωστοί σε όλο τον κόσμο. Όσοι Γερμανοί διατύπωναν τη παραμικρή κριτική “εξαφανίζονταν”.

Αυτό εγείρει το ερώτημα για το ποια σχέση είχε ο Ορφ και η “Κάρμινα Μπουράνα” με το ναζισμό. Ήταν ένας καλλιτέχνης που απλά ήθελε να επιβιώσει υπό τους ναζί ή συνειδητός υποστηρικτής τους;

Καρλ Ορφ

Ο Καρλ Χάινριχ Μαρία Ορφ γεννήθηκε στο Μόναχο το 1895. Ο πατέρας του ήταν αξιωματικός του στρατού με μουσικά ενδιαφέροντα και η μητέρα του πιανίστρια. Από μικρός έδειξε το μουσικό του ταλέντο και συνέθετε έργα όπερας και κλασικής μουσικής. Στρατεύθηκε στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και τραυματίστηκε το 1917 στο Ανατολικό Μέτωπο. Χρειάστηκε αρκετό χρόνο για να αναρρώσει και να βρει το δρόμο και πάλι στη μουσική.

Όταν αυτό συνέβη, η Γερμανία είχε πλέον ηττηθεί και το καθεστώς του Κάιζερ είχε διαδεχθεί η Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Στα τέλη της δεκαετίας του 1920, ο Ορφ ήταν ένας από τους πιο γνωστούς μουσικούς συνθέτες στη Γερμανία. Την ίδια εποχή, οι ναζί είχαν αρχίσει τη δράση τους με στόχο να ανατρέψουν τη δημοκρατία και να εγκαταστήσουν το φασιστικό καθεστώς στη Γερμανία. Την περίοδο αυτή ο Ορφ ήταν εναντίον των ναζί.

Μάλιστα, συνεργαζόταν με τον Μπέρτολτ Μπρεχτ και έκανε μία σειρά συνθέσεις που ονόμασε «Καντάτες του Μπρεχτ».

Στο Γ΄ Ράιχ

Όταν οι ναζί κατέλαβαν την εξουσία στη Γερμανία το 1933, γνωστοί αντιναζί και Εβραίοι -ανάμεσά τους και ο φίλος του Ορφ, ο Μπρεχτ- αυτοεξορίστηκαν. Όσοι δεν πρόλαβαν και δεν δολοφονήθηκαν, φυλακίστηκαν ή κατέληξαν στο πρώτο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης, το Νταχάου.

Ο Ορφ δεν αντέδρασε. Οι θαυμαστές του ισχυρίζονται ότι κράτησε αυτή τη στάση για να μην κλείσουν το μουσικό σχολείο του στο Μόναχο, που αποτελούσε την κύρια πηγή εισοδήματός του.

Για τους ναζί ο Όρφ αποτελούσε μυστήριο. Γνώριζαν καλά την κριτική που τους είχε ασκήσει πριν πάρουν την εξουσία. Έτσι ήταν αρχικά επιφυλακτικοί απέναντί του. Όμως διαπίστωσαν ότι είχαν και κάποια κοινά σημεία. Αυτά ήταν η καταδίκη της τζαζ και της ατονικής μουσικής του Άρνολντ Σόνμπεργκ καθώς και η λατρεία της γερμανικής λαϊκής μουσικής.

Κάρμινα Μπουράνα

Το 1934 ο Ορφ άρχισε να συνθέτει την καντάτα «Κάρμινα Μπουράνα» (Carmina Burana) βασισμένη σε μια συλλογή μεσαιωνικών ποιημάτων, αλλά και τραγουδιών που γράφτηκαν στις αρχές του 13ου αιώνα. Το όνομα, που έχει λατινικές ρίζες, σημαίνει τραγούδια από το βαυαρικό χωριό Μπόιρεν, στους πρόποδες των Άλπεων.

Τα “Κάρμινα Μπουράνα” είναι συνολικά 254 τραγούδια, και γράφτηκαν σ’ ένα μείγμα λατινικών και μιας παλιάς γερμανικής διαλέκτου και ορισμένα σε γαλλική διάλεκτο. Ο Ορφ χρησιμοποίησε 24 από τα ποιήματα και τραγούδια στην ομώνυμη καντάτα του.

Αυτά αναφέρονται σε απολαύσεις για τον άνθρωπο όπως ο έρωτας, το ποτό, ο τζόγος και άλλα, που όμως εμπεριέχουν και θανάσιμους κινδύνους. Επίσης, στην καντάτα “Κάρμινα Μπουράνα” γίνεται αναφορά στη δύναμη της άνοιξης, τη μοίρα των ανθρώπων, την Τύχη κλπ.

«O Fortuna»

Η πιο εντυπωσιακή μελωδία του είναι το ρεφρέν «O Fortuna» (Τύχη). Μισό αιώνα αργότερα παιζόταν στις δημόσιες ομιλίες του Ανδρέα Παπανδρέου και πρωτοκλασάτων στελεχών του ΠΑΣΟΚ . Σε πολλές χώρες εμφανίζεται σε εκπομπές παιχνιδιών, κωμικές σειρές, ταινίες μεγάλου μήκους και τηλεοπτικές διαφημίσεις για πολλά προϊόντα, όπως το Old Spice και το Carling Black Label.

Δείτε εδώ μία από τις ωραιότερες σύγχρονες εκτελέσεις του ρεφρέν «O Fortuna» από την καντάτα “Κάρμινα Μπουράνα” του Καρλ Ορφ από τον Ολλανδό βιολιστή και μαέστρο, Αντρέ Ριέ το 2012 στο Μάαστριχτ.

Ο Ορφ παρουσίασε το έργο του ως εορτασμό των ανθρώπινων αξιών, με ρίζες στον αρχαίο γερμανικό πολιτισμό. Αυτό ταίριαζε επίσης με πτυχές της ναζιστικής ιδεολογίας, θυμίζοντας τον Βάγκνερ στην επίκλησή του σ’ ένα μυθικό παρελθόν με παγανιστές ήρωες και θεούς.

Μετά την πρώτη παράσταση των «Κάρμινα Μπουράνα» το 1937, ορισμένοι ναζί κατήγγειλαν το έργο ως “εκφυλισμένο” εξαιτίας των πολλών αναφορών στο σεξ. Αλλά το κοινό, οι περισσότεροι κριτικοί, και σημαντικοί ναζί το επαίνεσαν. Ανάμεσα στους τελευταίους ήταν και ο υπουργός προπαγάνδας του Γ΄ Ράιχ, Τζόσεφ Γκαίμπελς.

“Συνεργάτης” των ναζί;

Η “Κάρμινα Μπουράνα” παρουσιάστηκε πολλές φορές στη Γερμανία τόσο πριν όσο και κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Ορφ κέρδισε την υποστήριξη των ναζί, με την απονομή κρατικών βραβείων και χορηγιών. Αποδέχτηκε την πρότασή τους να συνθέσει νέα μουσική για το «Όνειρο Θερινής Νυχτός» του Σαίξπηρ στη Γερμανία για να αντικαταστήσει εκείνη του Μέντελσον, που το ναζιστικό καθεστώς είχε απαγορεύσει γιατί ήταν Εβραίος.

Επίσης, επειδή κρίθηκε ότι το καλλιτεχνικό έργο του Καρλ Ορφ ήταν σημαντικό για τους ναζί και την πολεμική τους προσπάθεια, απαλλάχθηκε από οποιαδήποτε στρατιωτική υποχρέωση. Όταν του ζητήθηκε να συνεισφέρει στίχους σε μια ομιλία προς τον Χίτλερ το 1944, αφιέρωσε τα δικά του στον «Αδόλφο Χίτλερ, τον προστάτη της Γερμανικής Τέχνης».

Μετά τον πόλεμο, ο Ορφ, όπως όλοι οι Γερμανοί που είχαν δημόσια θέση ή συνεργάστηκαν με το ναζιστικό καθεστώς, έπρεπε να περάσει από τη διαδικασία της «αποναζιστικοποίησης» που επέβαλαν οι Σύμμαχοι, προκειμένου να έχει εργασία στο δημόσιο.

Ανακριτής, πρώην μαθητής του

Ο Αμερικανός ανακριτής του έτυχε να είχε σπουδάσει μουσική στη Σχολή του στο Μόναχο και τον θαύμαζε. Ο Ορφ ισχυρίστηκε ψευδώς ότι είχε αντιστασιακή δράση εναντίον των ναζί ως μέλος της οργάνωσης «Λευκό Ρόδο» στο Μόναχο. Επίσης, ότι οι ναζί είχαν απαγορεύσει την καντάτα «Κάρμινα Μπουράνα». Ο ανακριτής αποδέχτηκε τους ισχυρισμούς του δασκάλου του και δεν τους ερεύνησε. Το δεύτερο θα μπορούσε εύκολα να αποδειχτεί ψευδές.

Το 1946 οι Αμερικανοί κατέταξαν τον Καρλ Ορφ στην κατηγορία των Γερμανών πολιτών που συμβιβάστηκαν με το ναζιστικό καθεστώς χωρίς να αποδεχτούν την ιδεολογία του. Έτσι, μπόρεσε συνεχίσει απρόσκοπτα να εργάζεται ως μουσικός συνθέτης στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας.

Ανανέωσε τις σχέσεις του με αρκετούς φίλους του που αυτοεξορίστηκαν κατά τη διάρκεια του Γ΄ Ράιχ και επέστρεψαν μεταπολεμικά  στη Γερμανία.  Ο Ορφ συνέχισε να συνθέτει μουσικά έργα με βάση αρχαία κείμενα. Απ’ αυτά, τρία είναι αρχαιοελληνικές τραγωδίες: Αντιγόνη (1949), Οιδίπους Τύραννος (1959), Προμηθέας Δεσμώτης (1968)

Ωστόσο, δεν μπόρεσε ποτέ μέχρι το θάνατό του το 1982 να επαναλάβει την επιτυχία της “Κάρμινα Μπουράνα”.

Αρνητικές αποκαλύψεις…

Το 1995 ο Βρετανός κινηματογραφιστής Τόνι Πάλμερ γύρισε την ταινία «O Fortuna» με θέμα τον Καρλ Ορφ. Σε αυτή εμφανίζονται διάφορα άτομα που τον γνώριζαν συμπεριλαμβανομένων και δύο από τις τέσσερις συζύγους του. Αυτές χαρακτηρίζουν τον Ορφ «εγωιστή», «σαδιστή» και «χειριστικό».

Η κόρη του, Γκοντέλα, που ήταν το μοναχοπαίδι του, αναφέρει ότι ο πατέρας της: «περιφρονούσε τους ανθρώπους, εκτός κι αν μπορούσαν να του είναι χρήσιμοι».  Επίσης, αφήνει να εννοηθεί ότι ο πατέρας της εκμεταλλεύονταν σεξουαλικά τις νεαρές γυναίκες που σπούδαζαν στο σχολείο του Μονάχου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1920.

Όμως, το χειρότερο που αποκάλυψε ο Πάλμερ για τον Ορφ ήταν ότι είχε πει ψέματα ότι σχετιζόταν με το αντιναζιστικό κίνημα στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ένας από τους ιδρυτές της οργάνωσης “Λευκό Ρόδο”, ο καθηγητής μουσικής Κουρτ Χούμπερ συνελήφθη από τη Γκεστάπο  τον Φεβρουάριο του 1943.

Ο Ορφ που ήταν φίλος του Χούμπερ, έτυχε να τηλεφωνήσει στο σπίτι του την επόμενη κιόλας μέρα. Όπως είπε στον Πάλμερ η Κλάρα Χούμπερ, σύζυγος του Κουρτ, παρακάλεσε τον Ορφ να χρησιμοποιήσει την επιρροή του στους ναζί για να σώσει τον άνδρα της.

Ο Ορφ αρνήθηκε, και ο Χούμπερ εκτελέστηκε τέσσερις μήνες αργότερα.

Στοιχεία αντλήθηκαν από το BBC