Η “άλλη Πομπηία”. Τι αποκαλύφθηκε στη γειτονική πόλη που θάφτηκε στην τέφρα. Ο “θησαυρός” στη βίλα του πεθερού του Καίσαρα

Η καταστροφή της Πομπηίας από την έκρηξη του ηφαιστείου του Βεζούβιου, στις 24 Αυγούστου του 79 μ.Χ., υπήρξε μία από τις μεγαλύτερες στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Τέφρα και άλλα ηφαιστειακά υλικά σκέπασαν τους δρόμους και τα δημόσια κτήρια και, με το πέρασμα του χρόνου, χάθηκε ακόμη και η ενθύμηση αυτής της πλούσιας πόλης.

Αυτό που δεν είναι ευρέως γνωστό είναι πως, ακριβώς την ίδια ημέρα με την Πομπηία, θάφτηκε κάτω από τις στάχτες του ηφαιστείου και μια άλλη πόλη, το Ερκουλάνεουμ (Herculaneum).

Συχνά αποδίδεται και με την ονομασία Αρχαία Ηράκλεια και, σχεδόν 2.000 χρόνια μετά τον αφανισμό της, αποτελεί μία από τις ελάχιστες ανέπαφες αρχαίες πόλεις του κόσμου.

Οι έρευνες και οι ανασκαφές των αρχαιολόγων έφεραν στο φως πολυώροφα κτήρια, υψηλής αισθητικής τοιχογραφίες και μωσαϊκά, ανεκτίμητης αξίας παπύρους και υπολείμματα σκελετών.

Από το 1997, η “άλλη Πομπηία”, όπως συχνά αποκαλείται το Ερκουλάνεουμ, έχει ανακηρυχθεί Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς από την UNESCO. Παρ’ όλ’ αυτά, εξακολουθεί να παραμένει στη “σκιά” της, αν και βρίσκεται σε απόσταση μερικών χιλιομέτρων.

Πριν βυθιστεί από την τέφρα, επλήγη από σεισμό

Όπως και η Πομπηία, έτσι και το Ερκουλάνεουμ βρισκόταν στους πρόποδες του Βεζούβιου, στον κόλπο της Νάπολης. Η μεν Πομπηία βρισκόταν στα νοτιοανατολικά, το δε Ερκουλάνεουμ στα νοτιοδυτικά και αρκετά πιο κοντά στο ηφαίστειο. Δεν θα μπορούσε, λοιπόν, να μείνει ανέγγιχτο σε περίπτωση έκρηξης.

Μερικά χρόνια πριν από την καταστροφική έκρηξη, το 62 με 63 μ.Χ., το Ερκουλάνεουμ επλήγη από έναν ισχυρότατο σεισμό, που σήμερα υπολογίζεται πάνω από 7  Ρίχτερ. Η ισχυρότατη δόνηση προκάλεσε σημαντική υποχώρηση του εδάφους και μεγάλες καταστροφές στα κτήρια της πόλης. Έτσι όταν η έκρηξη του Βεζούβιου  έβαλε “ταφόπλακα”  στην πόλη.

Η “άλλη Πομπηία”

Μέσα σε τέσσερα λεπτά, η πυροκλαστική ροή κάλυψε μια απόσταση 11,2 χιλιομέτρων από τον κρατήρα στην ακτή και σάρωσε ό,τι βρήκε στο διάβα της. Μέσα σε δευτερόλεπτα ολόκληρη η πόλη θάφτηκε κάτω από τέφρα πάχους 20 μέτρων.

Ελάχιστοι άνθρωποι πρόλαβαν να τραπούν σε φυγή, αλλά οι περισσότεροι ψήθηκαν ή πέθαναν από ασφυξία υπό το βάρος των πολύ υψηλών θερμοκρασιών, που ξεπερνούσαν τους 250 με 300 βαθμούς Κελσίου.

Η μοναδική μέχρι σήμερα σωζόμενη πρωτογενής μαρτυρία είναι δύο επιστολές του Ρωμαίου δικαστικού, Πλίνιου του Νεότερου προς τον ιστορικό Τάκιτο. Σε ένα σημείο γράφει: “Κάθε αντικείμενο που εμφανιζόταν στα μάτια μας φαινόταν αλλαγμένο, καλυμμένο βαθιά με στάχτη σαν να επρόκειτο για χιόνι“.

Το Ερκουλάνεουμ αναφέρεται, επίσης, στο γνωστό πίνακα του Άγγλου ζωγράφου, Τζον Μάρτιν με τίτλο “Η Καταστροφή της Πομπηίας και του Ερκουλάνεουμ“, που φιλοτεχνήθηκε το 1822.

Η τέφρα έθαψε αλλά και προστάτεψε το Ερκουλάνεουμ

Ακόμη και σήμερα, εκτιμάται ότι το 75% του Ερκουλάνεουμ παραμένει ακόμη θαμμένο και ανεξερεύνητο. Το παχύ στρώμα τέφρας που σκέπασε την πόλη την κατέστρεψε, αλλά ταυτόχρονα λειτούργησε ως ασπίδα προστασίας και χρονοκάψουλα.

Με αυτόν τον τρόπο, τα ερείπια του Ερκουλάνεουμ διατηρήθηκαν σε πολύ καλή κατάσταση, γεγονός που επέτρεψε στους αρχαιολόγους και ιστορικούς να σχηματίσουν μια αρκετά λεπτομερή και αξιόπιστη εικόνα για την καθημερινή ζωή των πολιτών.

Μάλιστα, οι ειδικοί έχουν αποφανθεί ότι τα ερείπια του Ερκουλάνεουμ σώζονται σε πολύ καλύτερη κατάσταση από εκείνα της ξακουστής Πομπηίας.

Τα εντυπωσιακά ευρήματα και οι αρχαιοκάπηλοι

Οι ανασκαφές στο Ερκουλάνεουμ ξεκίνησαν τυχαία το 1709, κατά τη διάρκεια εργασιών για την κατασκευή ενός πηγαδιού. Οι εργάτες ανακάλυψαν τότε έναν τοίχο που αργότερα διαπιστώθηκε ότι ήταν μέρος της σκηνής του θεάτρου.

Τυχοδιώκτες και αρχαιοκάπηλοι άρχισαν να σκάβουν παράνομες σήραγγες, με την επιδίωξη να λεηλατήσουν τους κρυμμένους θησαυρούς του Ερκουλάνεουμ. Σύντομα, όμως, η επιστήμη υπερτέρησε.

Οι ανασκαφές έγιναν πιο τακτικές από το 1738 και συνεχίστηκαν καθ’ όλη τη διάρκεια του 18ου αιώνα, υπό την επίβλεψη του Ελβετού μηχανικού Καρλ Γιάκομπ Βέμπερ. Επρόκειτο για ένα δύσκολο εγχείρημα, λόγω του παχέος στρώματος της τέφρας.

Τα ερείπια του Ερκουλάνεουμ δείχνουν ότι υπήρξε μια πόλη εξίσου, αν όχι περισσότερο, ευημερούσα με την Πομπηία.

Ανάμεσα στα σημαντικότερα αρχαιολογικά ευρήματα ήταν το θέατρο της πόλης, η παλαίστρα και τα δημόσια λουτρά, τα οποία ήταν περίτεχνα διακοσμημένα με ψηφιδωτά, σκαλιστές και ζωγραφισμένες τοιχογραφίες.

Τα λουτρά συνεισέφεραν επίσης στη σύσφιξη των κοινωνικών σχέσεων, μια και το μπάνιο θεωρείτο ένα κοινωνικό γεγονός που παρείχε άφθονες ευκαιρίες για φιλοσοφικές συζητήσεις.

Χαρακτηριστικό είναι ότι, μετά από τόσους αιώνες, σώζονται τα ξύλινα παραθυρόφυλλα και έπιπλα των σπιτιών στο Ερκουλάνεουμ, πράγμα που δεν ισχύει με την Πομπηία, σύμφωνα με τον καθηγητή Γουάλας Χάντριλ.

To 1930, ανακαλύφθηκε μέσα σε φούρνο μιας βίλας μία απανθρακωμένη φρατζόλα ψωμιού. Το είχε φτιάξει ένας δούλος για τον αφέντη του και σήμερα εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης.

A carbonised loaf of bread, Herculaneum, 79 AD, National Archaeological Museum, Naples. pic.twitter.com/JfN2WSn4aK

— Archaeology & Art (@archaeologyart) January 11, 2021

Η Βίλα των Παπύρων

Η σπουδαιότερη ανακάλυψη που πραγματοποίησαν οι αρχαιολόγοι κατά τις πολυετείς ανασκαφές στο Ερκουλάνεουμ σημειώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1750.

Τότε ήταν που έφεραν στο φως την “Βίλα των Παπύρων”, μια επιβλητική εξοχική κατοικία τριών επιπέδων που πιστεύεται ότι χτίστηκε μεταξύ 40 και 20 π.Χ. και ιδιοκτήτης της ήταν ο πεθερός του Ιούλιου Καίσαρα, Λούκιος Καλπούρνιος Πείσων Καισονίνος.

Το μεγαλύτερο μέρος της Βίλας των Παπύρων παραμένει κάτω από το έδαφος και ένα μικρό μόνο μέρος της είναι ορατό στον επισκέπτη.

Η βίλα καταλάμβανε έκταση μεγαλύτερη από 20.000 τετραγωνικά μέτρα. Διέθετε πισίνα, μπαλκόνι με θέα τη θάλασσα και πάνω από 80 μπρούτζινα και μαρμάρινα αγάλματα, υψηλής ποιότητας και αισθητικής, να διακοσμούν τα δωμάτια και τους κήπους. Τα περισσότερα εκτίθενται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης.

Με εξαίρεση μονάχα την Έπαυλη Αδριανού, η Βίλα των Παπύρων θεωρείται η πολυτελέστερη έπαυλη της αρχαίας Ρώμης. Σε ένα από τα δωμάτιά της, φιλοξενούσε την πληρέστερη βιβλιοθήκη με πάπυρους, που χρονολογούνται από τον 3ο και 2ο αιώνα π.Χ..

Περισσότεροι από 1.000 πάπυροι, σχεδόν όλοι γραμμένοι στην αρχαία ελληνική γλώσσα και μερικοί στη λατινική, βρέθηκαν διπλωμένοι και απανθρακωμένοι.

Η συντριπτική πλειοψηφία των βιβλίων αναφέρεται σε έργα Επικούρειων φιλοσόφων, λίγα σε Στωικών και ελάχιστα σε λογοτεχνικά..

Επιπλέον, σύμφωνα με τους ειδικούς, υπάρχουν βάσιμες ενδείξεις ότι η βιβλιοθήκη του Ερκουλάνεουμ οργανώθηκε από τον επικούρειο φιλόσοφο Φιλόδημο τον Γαδαρηνό. Αποσπάσματα έργων του βρέθηκαν στους παπύρους της βίλας και είναι πιθανό να ήταν προστατευόμενος του πεθερού του Ιούλιου Καίσαρα.

Κατ’ ουσίαν, η Βίλα των Παπύρων αποτελεί τη μοναδική αρχαία ελληνορωμαϊκή βιβλιοθήκη που έχει διασωθεί. Οι πάπυροι φυλάσσονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Νάπολης και το Ινστιτούτο της Γαλλίας στο Παρίσι.

Η πρόοδος της τεχνολογίας

Η κατάσταση στην οποία βρέθηκαν οι πάπυροι ήταν στα πρόθυρα της ολικής καταστροφής. Πολλοί έμοιαζαν με φλοιό δέντρου, ενώ άλλοι θεωρήθηκαν λανθασμένα ότι ήταν κάρβουνα και πετάχτηκαν στην πυρά.

Οι επιστήμονες έπρεπε να δείξουν πολύ μεγάλη προσοχή, προκειμένου να μην προκαλέσουν περαιτέρω φθορά στα ανεκτίμητης αξίας ευρήματα

Στο πέρασμα των ετών, οι επιστήμονες χρησιμοποίησαν διάφορες μεθόδους, για να αποκωδικοποιήσουν το περιεχόμενο των παπύρων, οι οποίες πολλές φορές δεν είχαν τα επιθυμητά αποτελέσματα.

Από τις αρχές του 21ου αιώνα, όμως, η τεχνολογία εξελίχθηκε ακόμη περισσότερο και διευκόλυνε το έργο τους.

Έτσι, το 2015, επιστήμονες του Ινστιτούτου Μικροηλεκτρονικής και Μικροσυστημάτων του Εθνικού Συμβουλίου Ερευνών στη Νάπολη κατόρθωσαν, με τη βοήθεια της τεχνικής XPCT, να διαβάσουν, χωρίς να τους ανοίξουν, ένα μικρό μέρος από το περιεχόμενο των διπλωμένων παπύρων.

Ειδικότερα, οι Ιταλοί επιστήμονες αξιοποίησαν μια νέα τεχνολογία τομογραφίας ακτίνων-Χ, η οποία διαχωρίζει το καμένο υπόστρωμα του παπύρου από τα γράμματα με μαύρο μελάνι.

Το 2019, Ιταλοί και άλλοι Ευρωπαίοι επιστήμονες χρησιμοποίησαν μια υψηλής τεχνολογίας μη επεμβατική μέθοδο απεικόνισης, χάρη στην οποία είδαν τμήματα αρχαιοελληνικού κειμένου που βρισκόταν κρυμμένο στην πίσω πλευρά ενός παπύρου.,

Προς το παρόν, οι ερευνητές δεν έχουν καταφέρει να “φωτίσουν” το πλήρες περιεχόμενο των παπύρων. Ωστόσο, φιλοδοξούν να το πετύχουν με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης, προκειμένου να “ανοίξουν” το δρόμο για την απόκτηση νέων γνώσεων για τον αρχαίο κόσμο.

Η ανατριχιαστική ανακάλυψη που άλλαξε τη μέχρι τότε επικρατούσα άποψη

Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, εντοπίστηκαν πάνω από 50 ανθρώπινοι σκελετοί μέσα σε υπόστεγα που λειτουργούσαν ως χώροι αποθήκευσης βαρκών και ενίοτε ως καταφύγια σε περιπτώσεις σεισμών.

Ανάμεσά τους και η “κυρία με τα δαχτυλίδια”, δηλαδή ένας γυναικείος σκελετός, στα δάχτυλα του αριστερού χεριού του οποίου βρέθηκαν δύο δαχτυλίδια, ένα με σμαράγδι και ένα με ρουμπίνι.

Στο πλευρό της γυναίκας βρέθηκαν επίσης δύο χρυσά βραχιόλια και δύο χρυσά σκουλαρίκια, δείγμα και του κοινωνικού της στάτους.

Την επόμενη δεκαετία, ο αριθμός των ανθρώπινων σκελετών που βρέθηκαν στο Ερκουλάνεουμ, κατά μήκος της ακτής, αυξήθηκε σε πάνω από 300. Ανάμεσά τους υπήρχαν και μικρά παιδιά δίπλα στις μητέρες τους.

Η ανακάλυψη αυτή υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική, καθώς, μέχρι τότε, λίγοι σκελετοί είχαν ανακαλυφθεί και οι αρχαιολόγοι και οι ιστορικοί θεωρούσαν ότι η πλειοψηφία των κατοίκων του Ερκουλάνεουμ κατάφεραν να διαφύγουν.

Ωστόσο, όπως αποδείχθηκε, οι κάτοικοι αυτοί, που κατά πάσα πιθανότητα περίμεναν να σωθούν από τη θάλασσα, παγιδεύτηκαν και σκοτώθηκαν ακαριαία, παρά το γεγονός ότι ήταν προφυλαγμένοι από την άμεση επίδραση του θερμού κύματος.

Μελέτες επί των σκελετών έδειξαν πως η έντονη θερμότητα στην ατμόσφαιρα προκάλεσε συσπάσεις στα χέρια και τα πόδια των ανθρώπων και ενδεχομένως μερικά κατάγματα των οστών και των δοντιών τους.

Το ακόμη πιο εντυπωσιακό είναι πως οι ερευνητές μπόρεσαν, μέσα από την εξονυχιστική μελέτη των οστών, να εξαγάγουν ορισμένα σχετικά ασφαλή συμπεράσματα για την κοινωνική θέση των ανθρώπων αυτών και για τη διατροφή τους, ακόμη και για το ποιοι ήταν κρεατοφάγοι ή χορτοφάγοι.

“Η πολύχρονη μελέτη του Ερκουλάνεουμ, με τα ταπεινά μαγαζιά και τα χλιδάτα σπίτια, μου έμαθε ότι αποτελεί το καλύτερο διασωθέν παράδειγμα για το πώς λειτουργούσε μια ρωμαϊκή πόλη“, αναφέρει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ και διευθυντής του έργου συντήρησης του Ερκουλάνεουμ, Άντριου Γουάλας Χάντριλ.

Το Ερκουλάνεουμ πριν από την έκρηξη του Βεζούβιου

Η ακριβής πρώιμη ιστορία του Ερκουλάνεουμ δεν είναι γνωστή. Σύμφωνα με το μύθο, η πόλη ιδρύθηκε από τον ημίθεο Ηρακλή (Hercules στα λατινικά), όταν επέστρεφε από την Ιβηρική χερσόνησο, όπου πήγε για να εκτελέσει τον δέκατο άθλο του: να κλέψει τα βόδια του Γηρυόνη.

Ο αρχαίος Έλληνας γεωγράφος και ιστορικός, Στράβων αναφέρει ότι ο λαός των Όσκων ίδρυσε το Ερκουλάνεουμ τον 12ο αιώνα π.Χ. και αργότερα η πόλη περιήλθε στην κυριαρχία των Ετρούσκων, των Πελασγών, των Σαμνιτών και εν τέλει των Ρωμαίων, το 89 π.Χ..

Στα χρόνια της ακμής του, το Ερκουλάνεουμ αποτελούσε δημοφιλές παραθαλάσσιο θέρετρο για μερικούς από τους πλουσιότερους Ρωμαίους πολίτες. Διέθετε στενά δρομάκια που φιλοξενούσαν μικρές εμπορικές επιχειρήσεις και κατοικίες ανθρώπων.

Οι κάτοικοι ανέπτυξαν εμπορικές σχέσεις και έκαναν καλή χρήση του μικρού λιμανιού της πόλης. Ωστόσο, η περιορισμένη ενδοχώρα δεν επέτρεψε στο Ερκουλάνεουμ να αναπτυχθεί και να γίνει μια πόλη συγκρίσιμη σε μέγεθος και εμβέλεια με τη Νάπολη ή την Πομπηία.

Τεχνητά κανάλια έφερναν νερό από το βουνό που έπρεπε πρώτα να φιλτραριστεί και αποθηκευτεί σε δημόσιο υδραγωγείο της πόλης. Από εκεί διανεμόταν μέσω ένα πολύπλοκου συστήματος υδραυλικών εγκαταστάσεων στα σπίτια του Ερκουλάνεουμ, τις επιχειρήσεις, τα λουτρά και τις κρήνες.

Κατά τον Μεσαίωνα, κοντά στα ερείπια του Ερκουλάνεουμ, χτίστηκε άλλη πόλη, η οποία, μέχρι το 1969, ονομαζόταν Ρεζίνα. Έκτοτε, πήρε το όνομα Ερκολάνο, προς τιμήν της αρχαίας πόλης. Μπορεί η Πομπηία να παραμένει δημοφιλής στο πέρασμα των χρόνων, αλλά και το Ερκουλάνεουμ έχει τη δική του μοναδική ιστορία και ξεχωριστή σημασία.

Δείτε παρακάτω ένα αναλυτικό και κατατοπιστικό ντοκιμαντέρ για το Ερκουλάνεουμ με παρουσιαστή τον καθηγητή Άντριου Γουάλας Χάντριλ:

Με πληροφορίες από:

• World History Encyclopedia
• Britannica
• BBC
• Επικούρεια Φιλοσοφία
• Ντοκιμαντέρ Discovery Channel

Πηγή κεντρικής φωτογραφίας: Youtube