Η “πόλη κάτω από την πόλη”. Δείτε τι κρυβόταν κάτω από κάθε γειτονιά της Θεσσαλονίκης. Φωτογραφικά ντοκουμέντα με τους αρχαιολογικούς θησαυρούς που αποκάλυψαν τα έργα του μετρό (φωτο)

Όταν το 2006, ξεκίνησαν τα έργα για την κατασκευή του μετρό Θεσσαλονίκης, ήρθαν στην επιφάνεια τα πρώτα αρχαιολογικά ευρήματα. Με το πέρασμα των εργασιών ο επίσημος αριθμός εκτοξεύτηκε στα 300.000 κομμάτια που αποτελούν πειστήρια για το λαμπρό παρελθόν της πόλης. Πλέον οι ειδικοί κάνουν λόγο και όχι άδικα για μια «πόλη κάτω από την πόλη».

Κάθε συνοικία κρύβει μικρούς, άγνωστους θησαυρούς που έχουν να πουν τη δική τους ιστορία, από την ίδρυση της πόλης μέχρι και την μεγάλη πυρκαγιά του 1917. Οι κάτοικοι ανακαλύπτουν από την αρχή τις γειτονιές που ζουν, αλλά και που μεγάλωσαν και πέρασαν τα περισσότερα χρόνια της ζωής τους. Η Μηχανή του Χρόνου απευθύνθηκε στην αρχαιολογική υπηρεσία της Θεσσαλονίκης και παρουσιάζει τα φωτογραφικά ντοκουμέντα.

1. Αμαξοστάσιο Πυλαίας. Μια υπόγεια οργανωμένη πόλη με έκταση 31 στρέμματα

Το 2012, με αφορμή τις εκσκαφές που πραγματοποιήθηκαν στο «Αμαξοστάσιο» της βασικής γραμμής του Μετρό, στην Πυλαία, ήρθε στο φως προκασσάνδρειο πόλισμα του 4ου αι. π.Χ. Ερευνήθηκε έκταση 31 στρεμμάτων και αποκαλύφθηκε τμήμα της πόλης, η οποία ήταν οργανωμένη με το ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα, στα πρότυπα των μεγάλων πόλεων της Μακεδονίας, όπως η Όλυνθος και η Πέλλα. Τα πολυάριθμα ευρήματα παραπέμπουν σε ένα ακμαίο οικισμό με ισχυρή οικονομία και αναπτυγμένες κοινωνικοπολιτικές δομές. Η μεγάλη ανάπτυξή του τοποθετείται στο δεύτερο μισό του 4ου αι. π.Χ., η οποία όμως διακόπτεται από την ίδρυση της πόλης της Θεσσαλονίκης από τον Κάσσανδρο το 315 π.Χ., οπότε και εγκαταλείπεται.

2. Το άγνωστο νεκροταφείο της οδού Φλέμινγκ

Ένα άλλο ενδιαφέρον εύρημα αποτελεί το νεκροταφείο ρωμαϊκών χρόνων (2ος -4ος αι.μ.Χ.) που ερευνήθηκε στα όρια του Σταθμού Φλέμινγκ και μας αποκάλυψε πτυχές ενός άγνωστου μέχρι τώρα οικισμού, στις παρυφές της αρχαίας Θεσσαλονίκης.

3. Η ανατολική νεκρόπολη στην περιοχή Συντριβανίου

Στο πλαίσιο των εργασιών της κατασκευής του ΜΕΤΡΟ Θεσσαλονίκης, στους σταθμούς Σιντριβάνι, Διασταύρωση Τροχιογραμμών και Πανεπιστήμιο,η αρχαιολογική έρευνα αποκάλυψε μεγάλο τμήμα του ανατολικού νεκροταφείου της πόλης, όπως επίσης και τρίκιλιτη κοιμητηριακή Βασιλική στη θέση παλαιότερου κτηρίου με ψηφιδωτά δάπεδα. Συγκεκριμένα έφερε στο φως τρεις χιλιάδες ταφικά μνημεία τα οποία ήρθαν να εμπλουτίσουν την μέχρι τώρα γνώση μας για την οργάνωση και τη συνεχή χρήση του χώρου από την Ελληνιστική περίοδο έως και την Ύστερη αρχαιότητα.

Οι τάφοι ανήκουν σε διαφόρους τύπους, λακκοειδείς, κιβωτιόσχημοι, εγχυτρισμοί, βωμοί, βωμοειδείς κατασκευές, καμαροσκεπείς απλοί ή δίδυμοι, ήταν κτερισμένοι με αγγεία πήλινα και γυάλινα, πήλινα ειδώλια, χρυσά και αργυρά κοσμήματα και νομίσματα.

4. Το ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης

Δυο από τους σταθμούς που απασχόλησαν πολύ τόσο την κατασκευάστρια εταιρία όσο και τους αρχαιολόγους είναι οι σταθμοί Αγίας Σοφίας και Βενιζέλου που αποτελούν την ιστορική “μήτρα” της Θεσσαλονίκης. Τα ευρήματα σκιαγραφούν την πολεοδομική οργάνωση του αστικού χώρου της πόλης από την ίδρυση της έως το τέλος της όψιμης αρχαιότητας.

Δρόμοι, κάθετοι μεταξύ τους, διαμορφώνουν οικοδομικές νησίδες με κτίσματα οικιστικής και εργαστηριακής χρήσης. Ο ίδιος σχεδιασμός διατηρείται και στους ρωμαϊκούς χρόνους, με  διαφοροποιήσεις μικρής κλίμακας στην κάτοψη των κτισμάτων.

Στον 4ο αι. μ.Χ. οι μαρμαρόστρωτοι πλέον δρόμοι πλαισιώνονται από κιονοστήρικτες στοές και εκατέρωθεν αυτών ανεγείρονται μεγάλα κτηριακά συγκροτήματα με πολυτελή ψηφιδωτά δάπεδα, εντοίχιο γραπτό διάκοσμο,ορθομαρμαρώσεις και την τεχνική opus sectile, που αποτελεί ιδιαίτερο είδος διακόσμησης τοίχων και δαπέδων. Έχει πανάρχαια καταγωγή και γνώρισε ευρύτατη διάδοση στη ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική τέχνη ως τον 7ο αι.

Την ίδια εποχή, βορείως της κεντρικής ρωμαϊκής λεωφόρου Decumanus Maximus στη συμβολή με τον πλακόστρωτο δρόμο της οδού Αγίας Σοφίας, κατασκευάζεται κρηναίο οικοδόμημα που εμφανίζει επάλληλες οικοδομικές φάσεις.

Δραστική επέμβαση στον πολεοδομικό σχεδιασμό της πόλης συντελείται στον 6ου αι.: ο μαρμαρόστρωτος decumanus διαπλατύνεται, τα παλαιότερα οικοδομήματα ισοπεδώνονται και στη θέση τους διαμορφώνονται πλακόστρωτες πλατείες στα κεντρικά σταυροδρόμια της πόλης.

Οι επιβλητικές αυτές αρχιτεκτονικές διαμορφώσεις του δημόσιου χώρου -πλατείες, στοές και κρήνες στην πορεία των κεντρικών οδών αποτελούν την τελευταία μνημειακή εικόνα της ύστερης αρχαιότητας.

5. Από το Βυζάντιο στην Θεσσαλονίκη της πυρκαγιάς

Ένα ιστορικό “πάντρεμα” αποκαλύφθηκε στις οδούς Αγίας Σοφίας και Βενιζέλου. Η ανασκαφική έρευνα στους δύο σταθμούς του ιστορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης έφερε στο φως τμήματα της βυζαντινής αγοράς κατά μήκος της κεντρικής οδού, της λεγόμενης Λεωφόρου ή Μέσης των Βυζαντινών.

Αποκαλύφθηκε η κεντρική χαλικόστρωτη οδός των βυζαντινών χρόνων, στο ίχνος του παλαιότερου decumanus maximus με μέσο πλάτος 5,5 έως 6,5μ. Νέοι δρόμοι με ευθύγραμμη,ελικοειδή και διαγώνια πορεία χαράσσονται ή υφιστάμενοι αλλάζουν πορεία ορίζοντας παράλληλα και την έκταση των οικοδομικών νησίδων. Οι νησίδες από λασπόκτιστα κτήρια κατέλαβαν τον δημόσιο χώρο, τα πεζοδρόμια και τις στοές της ύστερης αρχαιότητας.

Πρόκειται για εργαστήρια και καταστήματα μιας αγοράς όπου παράγονταν κοσμήματα, είδη μεταλλοτεχνίας, υαλουργίας, κεραμικά κ.α. Πλινθόκτιστες κατασκευές, κλίβανοι, πάγκοι εργασίες, μαζί με εργαλεία, μήτρες κατασκευής κοσμημάτων, ημιτελή κεραμικά, τριποδίσκους, πιστοποιούν την παραγωγική χρήση των χώρων σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου.

Κατά την οθωμανική περίοδο οι πολεοδομικές αλλαγές που διαπιστώθηκαν δεν φαίνεται να είναι ριζικές. Άλλωστε τα οικοδομικά κατάλοιπα βρέθηκαν διαταραγμένα από τα υπόγεια των κτηρίων των νεότερων χρόνων. Το ανώτερο στρώμα που εντοπίστηκε και στους δύο σταθμούς έδωσε στοιχεία για την πολεοδομική οργάνωση της Θεσσαλονίκης κατά την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας (β΄μισό του 19ου αι.),. που σηματοδοτείται από πολεοδομικές αλλαγές με στόχο τη δημιουργία μιας πόλης σχεδιασμένης σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα.

Τα κτήρια που ανεσκάφησαν,κυρίως υπόγεια, βρέθηκαν κατεστραμμένα από την πυρκαγιά του 1917 που κατέκαψε το κέντρο της Θεσσαλονίκης και αποτέλεσε το εφαλτήριο για το σχεδιασμό της σύγχρονης πόλης.

6. Η δυτική νεκρόπολη της Θεσσαλονίκης

Περνάμε πια στην δυτική Θεσσαλονίκη, όπως είναι η περιοχή της Σταυρούπολης, Μοναστηρίου  και του Σιδηροδρομικού Σταθμού που είναι σημείο αιχμής για την πόλη. Μια από τις πιο κεντρικές οδικές αρτηρίες. Η ανασκαφική έρευνα που διεξήχθη τμηματικά ανά περιόδους, κατά τα έτη 2009 – 2012, 2016 -2017, οπότε και ολοκληρώθηκε, συμπλήρωσε τις απαραίτητες πληροφορίες  διαχρονικά από τον 3ο π.Χ. αι. μέχρι τους νεώτερους χρόνους για την χωροταξική εξέλιξη της περιαστικής δυτικής ζώνης. Τη χωροοργάνωση της περιοχής υπαγόρευσαν δύο παράμετροι: η διέλευση της κύριας οδικής αρτηρίας, της γνωστής ρωμαϊκής Εγνατίας οδού που συνέδεε τη Θεσσαλονίκη με την Πέλλα, και οι διαρρέοντες χείμαρροι.

Επάλληλα χαλικόστρωτα και χωμάτινα καταστρώματα της οδού, που έφθανε έξω από τη Χρυσή Πύλη διασχίζοντας τον κεραμήσιο κάμπο και το νεκροταφείο, εντοπίστηκαν κάτω από τη σημερινή οδό Μοναστηρίου, Το τμήμα της δυτικής αρχαίας νεκρόπολης που αποκαλύφθηκε στα όρια του Σταθμού Δημοκρατίας, στη Διασταύρωση τροχιογραμμών Σταυρούπολης και στο Νέο Σιδηροδρομικό Σταθμό είναι παρόδιο και αναπτύχθηκε κατά μήκος της βόρειας πλευράς του οδικού αυτού άξονα.

Οργανωμένο σε συστάδες περιλαμβάνει ποικιλία τάφων και βωμοειδών κατασκευών -συνήθως εντός ταφικών περιβόλων, εξασφαλίζοντας χώρους για νεκρώσιμες τελετές και προσφορές. Ξεχωρίζουν μαρμάρινες σαρκοφάγοι και πολυτελή ταφικά κτίσματα του 2ου μ.Χ. , 3ου και 4ου μ.Χ. αι. Η διάρκεια χρήσης της νεκρόπολης καλύπτει μια μακρά περίοδο από τον 3ο αι π.Χ. έως και τα μέσα του 4ου μ.Χ. αι., οπότε και οργανώνονται τα χριστιανικά κοιμητήρια γύρω από πυρήνες μελατρευτικά κτίσματα, ναούς και μαρτύρια. Μεταγενέστερα, και κυρίως από τον 6ο αι. μ.Χ. συνεχίζονται σποραδικοί ενταφιασμοί, που δεν συνιστούν οργανωμένο νεκροταφείο.

Η ανασκαφή στο σταθμό και τις εισόδους της Πλατείας Δημοκρατίας, στις παρυφές της νεκρόπολης, λίγα μόλις μέτρα έξω από τα δυτικά τείχη, έφερε στο φως εκατέρωθεν του δρόμου που οδηγούσε από την ύπαιθρο χώρα στην Χρυσή Πύλη, μεγάλα συγκροτήματα κρατικών αποθηκών κρασιού και λαδιού (πιθεώνας) και εργαστηρίων της ύστερης αρχαιότητας. Πάνω στα ερείπια του πιθεώνα, ιδρύθηκε τον 5ο αι. ναός τετράγωνης κάτοψης με ταφικό πρόσκτισμα, αποθήκες και εργαστήρια.

Στα τέλη του 6ου αι. – αρχές του 7ου αι. ο ναός και οι εγκαταστάσεις του καταστρέφονται ολοσχερώς και εγκαταλείπονται. Ανάμεσα στα καθαγιασμένα ερείπιά του διανοίγονται σποραδικές ταφές. Η οικοδομική δραστηριότητα περιορίζεται στα νότια. Στους

μετέπειτα αιώνες η περιοχή παραμένει αδόμητη, όχι τυχαία, άλλωστε, ονομαζόταν από τους Οθωμανούς Ҫayir, δηλαδή Λιβάδι ή Λιβάδια. Μόλις τον όψιμο 19ο αι. θα επανακτήσει την εμπορικό της χαρακτήρα, όταν στον άξονα της Λεωφόρου Μοναστηρίου χτίζονται χάνια, καταστήματα και αποθήκες.

Πληροφορίες και φωτογραφίες αντλήθηκαν από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης στο πλαίσιο της ημερίδας “Και Αρχαία και Μετρό” που συνδιοργάνωσε με την  ΑΤΤΙΚΟ Μετρό Α.Ε. 

Διαβάστε επίσης στη “ΜτΧ”: Εντυπωσιακό άγαλμα της θεάς Αφροδίτης βρέθηκε σε εργοτάξιο του μετρό στη Θεσσαλονίκη. Είναι ένα από τα 300.000 αρχαιολογικά ευρήματα των ανασκαφών στα εργοτάξια …