“Οι Παναγίες της εξορίας”. Οι εικόνες που ταξίδεψαν από τη Ρόδο σε όλη τη Μεσόγειο μετά την επικράτηση του Σουλεϊμάν και την ήττα των Ιπποτών. Βρήκαν στέγη από τους Ροδίτες πρόσφυγες στη Μάλτα

Μετά την κατάληψη της Ρόδου από τον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή το 1522, ένας μεγάλος αριθμός Ροδιτών, αποφάσισε να ακολουθήσει το Τάγμα των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη, που συνθηκολόγησε και αποχώρησε οργανωμένα από το νησί.

Έτσι, την 1η Ιανουαρίου 1523 αποχαιρέτησαν τη γενέτειρα τους και επιβιβάστηκαν σε τρεις μεγάλες γαλέρες, με προορισμό την Μάλτα. Τις Santa Croce, San Filippo και San Giovanni, ενώ στις αποσκευές τους είχαν τρεις εικόνες. Της Παναγίας της Δαμασκηνής, της Παναγίας της Ελεημονήτριας και της Παναγίας της Φιλερήμου.

Ανάμεσα σε αυτούς που ακολούθησαν τους ιππότες ήταν ο Ιωάννης Καλαμιάς που είχε κάθε λόγο να μην αφήσει από τα μάτια του τις Παναγίες. Θεωρούσε ότι του ανήκουν οι δυο εικόνες, της Δαμασκηνής και της Ελεημονήτριας, που είχαν φορτωθεί στο μεγάλο πλοίο του Τάγματος.

Έτσι όταν ήρθε η ώρα, απευθύνθηκε στο Γενικό Συμβούλιο των Ιωαννιτών Ιπποτών και τον Μέγα Μάγιστρο και ζητούσε να του επιστραφούν “κτητορικώ δικαίω”.

Ο Καλαμιάς ακολούθησε τις περιπέτειες και τις συνεχείς μετακινήσεις του Τάγματος σε όλη τη Μεσόγειο: Σπιναλόγκα – Χάνδακας στην βενετοκρατούμενη Κρήτη – Φρασκιά-Μεσσήνη Σικελίας – Ποτζουόλι – Ρώμη – Βιτέρμπο – Κορνέτο – Βιλαφράνκα της γαλλικής Νίκαιας – Νίκαια – Συρακούσες της Σικελίας και Μάλτα, όπου ήταν το τελευταίο λιμάνι το 1530.

Η διεκδίκηση των εικόνων 

Το μοναδικό επιχείρημα του Ροδίτη Καλαμιά, για να πάρει πίσω τις εικόνες , ήταν τα δικαιώματα που είχε ως μοναδικός κληρονόμος των γονιών του. Το κτητορικό δίκαιο “jus patronatus”, ήταν αναγνωρισμένο από τη βυζαντινή αυτοκρατορία αλλά και τον μεσαιωνικό ευρωπαϊκό κόσμο, είχε εφαρμοστεί από τους Ιππότες στη Ρόδο και στα παρακείμενα νησιά, ενώ εφαρμοζόταν χωρίς δυσκολίες.

Για τον λόγο αυτό, όλοι σχεδόν οι Ροδίτες και Ροδίτισσες της πρώτης γενιάς της Μάλτας, που κλήθηκαν να καταθέσουν, αναγνώρισαν ανεπιφύλακτα το δικαίωμα του Ιωάννη Καλαμιά. Μάλιστα, μερικοί επεξήγησαν την διαδικασία μεταβίβασης και για ποιον λόγο είναι ο μοναδικός κληρονόμος.

Οι εκκλησίες της Δαμασκηνής και την Ελεημονήτριας, όπως και οι εικόνες μέσα σε αυτές, ανήκαν στην μητέρα του, που τις είχε δώσει ως προίκα στον σύζυγο της, μετέπειτα ιερέα Νικόλα Καλαμιά. Όταν ο παπά Νικόλας πέθανε το “κτητορικό δίκαιο” πέρασε πάλι στη γυναίκα του μετά τον θάνατο της οποίας, μοναδικός κληρονόμος ήταν ο γιος της, Ιωάννης Καλαμιάς.

Μέσα στα δικαιώματα της παπαδιάς ήταν να διορίζει, να απομακρύνει και να παραδίδει τις εκκλησιαστικές αρχές, με τη δική της κρίση.

Οι δυο “εξόριστες” εικόνες της Παναγίας

Η εκκλησία της Δαμασκηνής, ήταν χτισμένη μέσα στην περιτειχισμένη πόλη της Ρόδου, κοντά στον ισπανικό προμαχώνα, δηλαδή τον τομέα του κάστρου που υπερασπίζονταν οι Ιππότες με καταγωγή από την Ισπανία.

Η δεύτερη εκκλησία, της Ελεημονήτριας, σε αντίθεση με την προηγούμενη, είχε κτιστεί έξω από το κάστρο της πόλης, κοντά στον “τομέα ευθύνης” των Άγγλων Ιπποτών. Το 1522, οι Τούρκοι κατά την πολιορκία της πόλης ύψωσαν σημαία εκεί, στέλνοντας με αυτό τον τρόπο μήνυμα καλής θέλησης και συνδιαλλαγής με τους Ιππότες. Με την επικείμενη πολιορκία της Ρόδου από τα τέλη Ιουνίου 1522, προκλήθηκαν μετακινήσεις έξω από τα τείχη.

Έτσι, για λόγους ασφαλείας η εικόνα της Ελεημονήτριας, μεταφέρθηκε και φιλοξενήθηκε στην Παναγία τη Δαμασκηνή εντός των τειχών. Το ίδιο είχε συμβεί λίγο καιρό πριν και με την εικόνα της Παναγίας Φιλερήμου.

Όμως και η φιλοξενία στη Δαμασκηνή αποδείχτηκε μάταιη μετά το σοβαρό ρήγμα που προκάλεσαν οι Τούρκοι στα τείχη του ισπανικού τομέα, μετά τον Σεπτέμβρη του 1522.

Έτσι, και οι δυο εικόνες μεταφέρθηκαν στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, όπου παρέμειναν μέχρι την παράδοση της Ρόδου στους Τούρκους.

Όπως ανέφερε ο Ιωάννης Καλαμιάς, τις δύσκολες εκείνες ημέρες, ενώ ο κόσμος φρόντιζε με αγωνία τις συνθήκες επιβίωσης του και τη συγκέντρωση υλικών αγαθών, η μητέρα μαζί με τον ξάδερφο της Τζανετίνο Καμούς, ενδιαφέρονταν μόνο για την διάσωση των εικόνων.

Η συμβολή του Καμούς ήταν πολύ σημαντική στην προσπάθεια της διάσωσης. Αυτός συσκεύασε τις δυο εικόνες μέσα σε ένα φαρδύ μεταξωτό ύφασμα και τις μετέφερε με τη βοήθεια της μητέρας του Καλαμιά, μέσα στο καράβι. Μέσα στην καμπίνα ξετύλιξε το δέμα μπροστά στους συμπατριώτες του, οι οποίοι πήγαιναν στο σημείο, όπου την είχε τοποθετήσει μέσα στο καράβι και την προσκυνούσαν.

Μέσα στα 8 χρόνια που περιπλανήθηκε το Τάγμα, πριν φτάσουν στην Μάλτα, η μητέρα του Ιωάννη Καλαμιά, Ιωάννα, απεβίωσε ενώ λίγο καιρό μετά έφυγε από τη ζωή και ο εξάδελφος της Κάμους. Μετά τον θάνατό τους, οι εικόνες για άγνωστο λόγο χωρίστηκαν. Η μία μεταφέρθηκε στο καινούργιο καράβι του Τάγματος και η άλλη στο παλιό.

Όταν οι Ιππότες έφτασαν στη Μάλτα, στις 26 Οκτωβρίου 1530 και επιβιβάστηκαν στην πόλη Birgu ή Borgo (από το 1565 έως σήμερα Vittoriosa), οι εικόνες έμειναν στα καράβια.

Στη συνέχεια, με εντολή του Μεγάλου Μαγίστρου Philipe de Viliers, η Παναγία η Δαμασκηνή παραδόθηκε στον Ροδίτη ιερέα Γεώργιο Διασορινό και τοποθετήθηκε στην παραχωρηθείσα λατινική εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης του Birgu, που βρισκόταν μέσα στο κοιμητήριο του San Lorenzo.

Η Παναγία η Ελεημονήτρια, παραδόθηκε στον παπά-Μανόλη Σουριανίσκη και προορίσθηκε για την εκκλησία του Αγίου Αντωνίου της ίδιας πόλης.

Τελικά, η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης, το 1554, πέρασε στη δικαιοδοσία των Ελλήνων προσφύγων και πήρε το όνομα από την εξόριστη εικόνα της Παναγίας της Δαμασκηνής.

Αντίθετα, ο Άγιος Αντώνιος όπου παρέμεινε η Ελεημονήτρια, πέρασε στα χέρια των εφημέριων του Τάγματος. Ο επί δεκαπενταετίας εφημέριος Γουλιέλμος Φερέρ είχε δηλώσει ότι δεν θα παρέδιδε για κανένα λόγο την εικόνα παρά μόνο ύστερα από επίσημη έγγραφη εντολή.

Το Γενικό Συμβούλιο του Τάγματος δεν αμφισβήτησε ως κύριο κάτοχο τον Καλαμιά, αλλά δεν του παρέδωσε και τις εικόνες.

Η απόφαση ήταν να χτιστούν παρεκκλήσια ώστε να φιλοξενηθούν οι εικόνες κάτω από ασφαλή και αξιοπρεπή στέγη.

Στην επίσημη απόφαση του, το συμβούλιο αναγνώρισε την κυριότητα των εικόνων αλλά έθεσε στον Καλαμιά τους εξής όρους:

-Να μην πάρει τις εικόνες έξω από την επικράτεια του Τάγματος

-Να μην αφαιρεθούν οι πολύτιμες πέτρες και τα τάματα

-Να μην απομακρυνθούν από τις θέσεις τους, μέχρι τα παρεκκλήσια που θα έχτιζε να ήταν έτοιμα.

Η τύχη της Δαμασκηνής και της Ελεημονήτριας 

Μετά την επιτυχημένη αντίσταση των Ιπποτών απέναντι στους Τούρκους στην Valletta, οι Ροδίτες μετά το 1569, κατάφεραν να εξασφαλίσουν οικόπεδο όπου έχτισαν την πρώτη εκκλησία τους, αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο. Μετά το 1576, άρχισε και ο ίδιος ο Καλαμιάς ενέργειες για το χτίσιμο της εκκλησίας της Δαμασκηνής, ενώ οι εργασίες συνεχίστηκαν ακόμα και μετά τον θάνατο του. Μέσα στη διαθήκη του άφηνε στην εκκλησία αυτή, σπίτια και μαγαζιά που είχε στη Vittoriosa και την Valletta.

Το 1580 η εικόνα της Ελεημονήτριας μεταφέρθηκε από την Vittoriosa στην εκκλησία του Καλαμιά στην Valletta, ενώ ακολούθησε και η εικόνα της Δαμασκηνής με επίσημες εκδηλώσεις του Τάγματος. Η εικόνα, θεωρήθηκε θαυματουργή, ύστερα από τη νίκη κατά των Τούρκων το 1565.

Για μεγάλο διάστημα οι εικόνες συνυπήρχαν. Μέχρι που η εικόνα της Ελεημονήτρας κομματιάστηκε, όταν η ελληνοκαθολική εκκλησία της Παναγίας Δαμασκηνής βομβαρδίστηκε κατά τη διάρκεια του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου. Στη συνέχεια μεταφέρθηκε στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Valletta, όπου έγινε σημαντική προσπάθεια αποκατάστασης και συντήρησης της.

Και οι δυο εικόνες ανάγονται στην βυζαντινή τεχνοτροπία του 12ου αιώνα.

Με πληροφορίες από το βιβλίο του ΖΑΧΑΡΙΑ Ν. ΤΣΙΡΠΑΝΑΗ “ΑΠΟ ΤΗ ΡΟΔΟ ΣΤΗ ΜΑΛΤΑ (1523-1530). Οι Ροδίτες πρόσφυγες και οι βυζαντινές εικόνες της Παναγίας Δαμασκηνής και της Παναγίας Ελεημονήτρας”

Κάθε χρόνο διεξάγεται συνάντηση των φίλων της μεσαιωνικής ιστορίας του κάστρου της Ρόδου στο Μεσαιωνικό Κάστρο.

Διαβάστε επίσης στη “ΜτΧ”: Ο Σουλεϊμάν κατακτά τη Ρόδο από τους Ιωαννίτες Ιππότες που ηττήθηκαν με προδοσία και συνθηκολόγησαν. Περιπλανήθηκαν στη Μεσόγειο και τελικά εγκαταστάθηκαν στη Μάλτα…