Η Παναγία η καλομάτα, που έδωσε το όνομά της στην Καλαμάτα. Η ιστορία του πολύπαθου κάστρου και το σχέδιο αναστήλωσης

Το Κάστρο της Καλαμάτας αποτελεί μνημείο ιδιαίτερης σημασίας για τη Μεσσηνία. Κατασκευάστηκε στη βυζαντινή περίοδο, αλλά έλαβε τη σημερινή μορφή το 13ο αιώνα από τον ιδρυτή του πριγκιπάτου της Αχαΐας, Γοδεφρείδο Α΄ Βιλλεαρδουΐνο.

Διεκδικήθηκε αλλεπάλληλες φορές από Ενετούς και Οθωμανικούς.

Τον 6ο αιώνα μ.Χ, χριστιανοί ανοικοδόμησαν ναό, στα αρχαία ερείπια των ανακτόρων της πόλεως των Φαρών. Εκεί, υπήρχε μια εικόνα της Παναγίας, η οποία είχε μαύρα όμορφα μάτια. Έτσι, ονομάστηκε Παναγιά η «Καλομάτα».

Η ονομασία «Καλαμάτα» καταγράφηκε σε ένα αγιολογικό κείμενο του 1142, το οποίο σχετιζόταν με τον όσιο Νίκωνα τον «Μετανοείτε». Το όνομα αναγράφεται και στο Χρονικόν του Μορέως. Το Καλαμάτα προήλθε από αφομοίωση το όμικρον σε άλφα.

Η ίδρυση του Κάστρου της Καλαμάτας

Το Κάστρο βρίσκεται σε λόφο, βορειοδυτικά της πόλης της Καλαμάτας. Τους πρόποδες διασχίζει ο ποταμός Νέδας. Στη θέση του υπήρχε η αρχαία ακρόπολη των Φαρών. Σύμφωνα με τον μύθο ιδρύθηκε περίπου το 1500 π.Χ. από τον μυθικό ήρωας Φάρις, με καταγωγή από το Άργος.

Τον 6ο-70 αιώνα, κατασκευάστηκε το βυζαντινό οχυρό, το οποίο μετατράπηκε σε καστροπολιτεία. Τα τείχη φτιάχτηκαν πιο ισχυρά, προκειμένου να προστατεύσουν περισσότερο πληθυσμό. Μέχρι τον 10ο αι. σώζονται ελάχιστα στοιχεία για την ιστορική του εξέλιξη.

Το 1205, μετά την Δ’ Σταυροφορία και την πτώση της Κωνσταντινούπολης, το Κάστρο κατέκτησαν οι Φράγκοι, ιδρυτές του πριγκιπάτου της Αχαΐας. Οι υπερασπιστές του κάστρου της Καλαμάτας, που την εκείνη εποχή είχε μετατραπεί σε μοναστήρι, παρά την αντίστασή τους παραδόθηκαν.

Οι Φράγκοι υπό τον Γουλιέλμο Σαμπλίτη το ανακατασκεύασαν και πρόσθεσαν νέες οχυρώσεις. Όταν πέθανε ο Σαμπλίτης, ο Γοδεφρείδος Α’ Βιλλεαρδουίνος έγινε με δόλο ηγέτης του Πριγκιπάτου. Εγκαταστάθηκε στο Κάστρο και το έκανε έδρα της Βαρωνίας των Καλαμών, έως το 1325, οπότε το κατέλαβαν οι Βυζαντινοί.

Το 1218 πέθανε και την εξουσία πήρε ο γιος του, Γοδεφρείδος Β΄ Βιλλεαρδουίνος, τον οποίο αποκαλούσαν «Καλαμάτα», γεννήθηκε στο Κάστρο.

Το 1293, για άγνωστους μέχρι σήμερα λόγους, έλληνες και σλάβοι αγρότες επαναστάτησαν και εν μια νυκτί το κατέλαβαν. Κήρυξαν την πόλη «κτήση του πιστού εν Χριστώ τω Θεώ Βασιλέως και αυτοκράτορος των Ρωμαίων Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου» και αντιμετώπισαν με επιτυχία τους Φράγκους.

Όμως, το πήραν και πάλι στα χέρια τους χάρη στη βοήθεια του Πρωτοαλογάτορα του Μυστρά, Γεώργιου Σγουρομάλλη.

ΟΤο κάστρο πέρασε στο Δουκάτο των Αθηνών, όταν η Πριγκίπισσα της Αχαΐας αρραβώνιασε την κόρη της με τον Δούκα των Αθηνών Γκυ Β’ ντε Λα Ρος. Εκείνος πέθανε νέος και το κάστρο εντάχθηκε και πάλι στο Πριγκιπάτο της Πελοποννήσου.

Στο μεταξύ μια ατελείωτη δυναστική διαμάχη για τον θρόνο του Πριγκιπάτου της Αχαΐας έκανε το κάστρο να αλλάζει αλλεπάλληλα κατόχους.

Το 1410, το κατέλαβαν οι Βυζαντινοί του Δεσποτάτου του Μυστρά, αλλά το 1458 πέρασε στα χέρια των Οθωμανών υπό τον Μωάμεθ Β’ τον Πορθητή. Επειδή οι Τούρκοι δεν το ήθελαν, το κράτησαν οι Έλληνες, στη δικαιοδοσία του Θωμά Παλαιολόγου.

Ο Μωάμεθ έκανε ξανά εκστρατεία στον Μοριά το 1460. Αυτή τη φορά έδιωξε οριστικά τους Παλαιολόγους κυριεύοντας όλα τα βυζαντινά κάστρα, μεταξύ αυτών και της Καλαμάτας.

Το 1685, κυριεύτηκε και πάλι από τους Ενετούς, οι οποίοι άρχισαν να συντηρούν τις υπάρχουσες οχυρώσεις και να χτίζουν νέες. Το 1715, το Κάστρο επανακαταλήφθηκε από τους Οθωμανούς, ενώ οι Βενετοί είχαν ήδη χάσει τις περισσότερες κτήσεις τους στην Πελοπόννησο.

Στη διάρκεια του 18ου αι., το Κάστρο έχασε τη στρατηγική του σημασία και στις αρχές του 19ου άρχισε να εγκαταλείπεται. Μετά την απελευθέρωση της πόλης από τους Τούρκους, στις 23 Μαρτίου του 1821, το 1825, το Κάστρο υπέστη μεγάλες καταστροφές από το στρατό του Ιμπραήμ.

Το 1659, Έλληνες ζήτησαν τη βοήθεια του Φραγκίσκο Μοροζίνι που βρισκόταν στις Κιτριές, για να αντιμετωπίσουν τους Τούρκους. Ο ενετικός στρατός μαζί με Μανιάτες πολιόρκησαν το Κάστρο της Καλαμάτας και το κατέλαβαν. Ωστόσο, μετά από λίγο οι Τούρκοι το ανακατέλαβαν.

Τον Σεπτέμβριο του 1685, ο στρατός του Μοροζίνι, με την κατάληψη της Κορώνης, αποβιβάστηκε στην Καλαμάτα. Μαζί με 1.500 Μανιάτες πήραν την πόλη στα χέρια τους, καθώς οι Τούρκοι κατέλαβαν ότι δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα πλέον.

Μέχρι τις 23 Μαρτίου του 1821, οπότε το κάστρο καταλήφθηκε οριστικά από τους Έλληνες υπό τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, κυριεύτηκε ξανά από τους Οθωμανούς, τη στιγμή που οι Βενετοί είχαν χάσει τις περισσότερες κτήσεις τους στην Πελοπόννησο.

Στον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, στο χώρο του Κάστρου στρατοπέδευσαν οι ιταλικές δυνάμεις. Στο σεισμό του 1986, δέχθηκε σημαντικό πλήγμα και κατέστη μη προσβάσιμο.

Το μνημείο έγινε πάλι επισκέψιμο το 2009, μετά από εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης. Στις αρχές του 20ου αι., ο χώρος του Κάστρου διαμορφώθηκε σε αλσύλλιο, με περίπτερα, διαδρομές, καθιστικά και χώρους στάσης. Στο δυτικό τμήμα του άνω περιβόλου ανεγέρθηκε, το 1950, αναψυκτήριο που λειτουργούσε έως τη δεκαετία του ’80, ενώ στον κάτω περίβολο έχει κατασκευαστεί αμφιθέατρο για πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Η αρχιτεκτονική του Κάστρου

Η κατασκευή του Κάστρου της Καλαμάτας είναι ενός τυπικού μεσαιωνικού οχυρού, με δυο αμυντικούς περιβόλους, έναν μικρότερο εσωτερικό στην κορυφή του λόφου, στο ανατολικό άκρο του οποίου υψώνεται μεγάλος ισχυρός Ακρόπυργος (donjon) με θολοσκέπαστη δεξαμενή νερού (κινστέρνα).

Από τον Ακρόπυργο ξεκινά η περιτοίχιση του εσωτερικού (άνω) περιβόλου. Ένας δεύτερος, ευρύτερος εξωτερικός (κάτω) περίβολος προστατεύει μια μεγαλύτερη περιοχή. Τα τείχη είναι κατακόρυφα και ακολουθούν τη φυσική διαμόρφωση του εδάφους.

Τον Ακρόπυργο (donjon) στο βορειοανατολικό άκρο του εσωτερικού (άνω) περιβόλου, ο οποίος ορθώνεται στην κορυφή του λόφου, αποτελώντας την πιο επιβλητική κατασκευή του μνημείου. Στο υψηλότερο δυτικό τμήμα των τειχών του εσωτερικού περιβόλου, όπου η αρχαία ακρόπολη, υπάρχει ναΰδριο αφιερωμένο στην Παναγία την Καλομάτα, χτισμένο πιθανόν στα ερείπια του ναού της Αθηνάς Νεδουσίας. Μετά την κατάληψή του Κάστρου από τους Ενετούς, ο μικρός ναός ενσωματώθηκε στον κεντρικό οχυρό Πύργο.

Η αποκατάσταση από το ΥΠΠΟ

Το Υπουργείο Πολιτισμού σχεδιάζει την αποκατάσταση του Κάστρου της Καλαμάτας, με την οποία θα αναδειχθεί αισθητικά και λειτουργικά. Αυτή τη στιγμή, το μνημείο έχει «χαθεί» ανάμεσα στα δέντρα ενώ η οχύρωσή του έχει υποστεί αλλοιώσεις από τη φθορά του χρόνου.

Επιπλέον, τη δεκαετία του 1950, είχαν πραγματοποιηθεί και διαμορφώσεις στο χώρο, καθώς είχε κατασκευαστεί αναψυκτήριο και βεράντα.

Οι προτάσεις της μελέτης στοχεύουν στην αποκατάσταση και ανάδειξη του μνημείου, με στόχο τη διάσωση, την προστασία του και την εξασφάλιση της ασφαλούς επισκεψιμότητάς του. Επίσης, έχουν στόχο να αναβαθμίσουν αισθητικά το μνημείο, χρησιμοποιώντας στοιχεία από την ιστορική και επιτόπια έρευνα, καθώς από αντίστοιχα μνημεία ίδιας εποχής και πορείας ανά τους αιώνες.