Η παλαιότερη απεικόνιση του Εσταυρωμένου είναι ένα γκράφιτι στη Ρώμη. Πρόκειται για χλευασμό εναντίον Έλληνα υπηρέτη που ήταν χριστιανός

Το «γκράφιτι του Αλεξαμένου» ή «βλάσφημο γκράφιτι» είναι εγχάρακτη παράσταση που βρέθηκε σε τοίχο δωματίου στον Παλατινό λόφο της Ρώμης.

Χρονολογείται στις αρχές του 3^ου αιώνα μ. Χ. και είναι η αρχαιότερη απεικόνιση του Εσταυρωμένου. Δεν έχει γίνει από κάποιο χριστιανό, αλλά ένα πολέμιο της νέας πίστης που ήθελε μέσω του γκράφιτι να χλευάσει έναν γνωστό του που ήταν χριστιανός.

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Οικία Γκελοτιάνα

Το 1857, ο ιστορικός τέχνης και ιερωμένος, Ραφαέλ Γκαρούτσι (Raffaele Garrucci) ανέσκαπτε ένα μεγάλο δημόσιο κτήριο στο Παλατινό λόφο της Ρώμης. Πρόκειτο για την «Οικία Γκελοτιάνα» (Domus Gelotiana) που αποτελούσε τμήμα του παλατιού του αυτοκράτορα.

Ο πρώτος αυτοκράτορας που έκανε χρήση του κτηρίου ως παλάτι ήταν ο Καλιγούλας. Μετά τη δολοφονία του, το 41 μ. Χ., η «Οικία Γκελοτιάνα» χρησίμευε ως χώρος εκπαίδευσης («παιδαγωγείον») νέων υπηρετών του εκάστοτε αυτοκράτορα και της οικογενείας του.

Στη διάρκεια της ανασκαφής του κτηρίου, ο Γκαρούτσι πρόσεξε ότι στο σοβά του τοίχου ενός δωματίου υπήρχε χαραγμένο ένα γκράφιτι.

Το γκράφιτι του Αλεξαμένου

Πρόκειται για μια σταυρωμένη ανθρωπόμορφη φιγούρα με κεφαλή γαϊδάρου, που στην άνω δεξιά πλευρά της παράστασης υπάρχει ένα σχήμα που μοιάζει με το γράμμα ύψιλον ή σταυρό τύπου ταυ. Στα αριστερά της αναπαράστασης απεικονίζεται ένας νεαρός άνδρας, ο οποίος ανασηκώνει το δεξί του χέρι σε μια κίνηση που πιθανώς υποδηλώνει λατρευτική πρόθεση.

Κάτω από τον σταυρό υπάρχει μια επιγραφή, η οποία αναφέρει ΑΛΕΞΑΜΕΝΟC CΕΒΕΤΕ ΘΕΟΝ και η οποία ερμηνεύεται ως «Ο Αλεξάμενος σέβεται [τον] θεό του». Άλλη εναλλακτική πρόταση είναι: «Ο Αλεξάμενος λατρεύει έναν [κάποιον] θεό».

Ο εικονιζόμενος νεαρός άνδρας θα πρέπει να αντιπροσωπεύει τον Αλεξάμενο που αναφέρεται στην επιγραφή.

Χλευασμός εναντίον ενός χριστιανού

Ο Ραφαέλ Γκαρούτσι δημοσίευσε το εύρημά του το 1857 ως «χλευασμός ειδωλολάτρη κατά του Εσταυρωμένου Χριστού και του Αλεξάμενου, ενός Χριστιανού».

Το γκράφιτι σύντομα έγινε γνωστό ως «του Αλεξαμένου» (Graffito di Alessameno), ή «βλάσφημο γκράφιτι».

Στον ενάμιση αιώνα που έχει περάσει από τότε, η ερμηνεία αυτή έχει γίνει αποδεκτή απ’ όλους σχεδόν τους μελετητές. Αντίθετα, μια πρόσφατη θεωρία ότι ο εικονιζόμενος Αλεξάμενος ήταν πιστός κάποιας θρησκείας που όντως λάτρευε ένα ονόμορφο θεό έχει υιοθετηθεί από ελάχιστους.

«Ονολατρεία»

Ο βασικός λόγος γιατί θεωρείται ότι πρόκειται για χλευασμό κατά ενός χριστιανού είναι η πεποίθηση που επικρατούσε στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία τους πρώτους τρεις αιώνες του χριστιανισμού ότι οι πιστοί του τελούσαν ονολατρεία, δηλαδή, τη λατρεία των γαϊδουριών!

Έτσι, στα τέλη του 2^ου  ή αρχές του 3^ου  αιώνα, ο Τερτυλλιανός, χριστιανός απολογητής και συγγραφέας, ανέφερε πως οι Εβραίοι και οι Χριστιανοί κατηγορούνταν από τους Ρωμαίους ότι λάτρευαν μια θεότητα με κεφάλι γαϊδάρου.

Επίσης, ο ίδιος συγγραφέας κατέγραψε ότι στην πόλη του, την Καρχηδόνα, χλεύαζαν τους χριστιανούς ότι ο θεός τους είχε αυτιά και οπλές γαϊδάρου.

Παλαιότερη απεικόνιση του Εσταυρωμένου

Δεν είναι ξεκάθαρο πότε χαράχτηκε το γκράφιτι του Αλεξαμένου. Έχουν προταθεί χρονολογήσεις από τα τέλη του 1^ο έως και τα τέλη του 3^ου αιώνα μ. Χ. Ακόμη και αν το γκράφιτι του Αλεξαμένου ανήκει στην υστερότερη περίοδο, αποτελεί την παλαιότερη απεικόνιση του Εσταυρωμένου!

Πιο πιθανό να χρονολογείται στις αρχές του 3ου αιώνα, με βάση την τεχνοτροπία των γραμμάτων της επιγραφής.

Ποιος ήταν ο Αλεξάμενος;

Μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε για το ποιος μπορεί να ήταν ο Αλεξάμενος. Πιθανότατα, κάποιος από τους νεαρούς που εκπαιδεύονταν στην «Οικία Γκελοτιάνα» για να γίνει αυτοκρατορικός υπηρέτης. Το σκίτσο του αν και πρόχειρο, δείχνει νεανικά χαρακτηριστικά.

Ίσως αυτός που θέλησε να χλευάσει την πίστη του Αλεξαμένου να ήταν κάποιος συνεκπαιδευόμενός του που θίχτηκε όταν έμαθε ότι αυτός ήταν χριστιανός. Έτσι, σκάλισε ένα γκράφιτι το οποίο πίστευε ότι θα εξευτέλιζε τον Αλεξάμενο.

Η χρήση της ελληνικής γλώσσας δείχνει ότι ο αρχαίος «γκραφίστας» ήταν Έλληνας ή ελληνόφωνος. Όμως, το ίδιο ισχύει και για τον Αλεξάμενο, καθώς το όνομά του είναι ελληνικό.

Η «απάντηση» του Αλεξάμενου στο γκράφιτι

Το ενδιαφέρον είναι ότι ο Αλεξάμενος δεν άφησε αναπάντητο το χλευασμό. Στο τοίχο του δωμάτιου που ήταν δίπλα σε αυτό που βρέθηκε το «βλάσφημο» γκράφιτι, ο Γκαρούτσι ανακάλυψε ακόμη ένα.

Δεν έχει κάποιο σχέδιο παρά μόνο δύο λέξεις: ΑΛΕΞΑΜΕΝΟΣ FIDELIS, δηλαδή, «Ο Αλεξάμενος είναι πιστός» ή «Αλεξάμενος ο Πιστός». Το γκράφιτι είναι δίγλωσσο αφού η πρώτη λέξη είναι στα ελληνικά και η δεύτερη στα λατινικά.

Έχει γίνει από διαφορετικό χέρι σε σχέση με το άλλο γκράφιτι. Ίσως από τον ίδιο τον Αλεξάμενο. Με τον τρόπο αυτό όχι μόνο επιβεβαίωσε ότι ήταν χριστιανός, αλλά το έκανε με το πιο δημόσιο τρόπο, ένα γκράφιτι σε δωμάτιο κτηρίου του παλατιού.

Μάλλον δεν θα μάθουμε ποτέ αν έγινε επίσημη καταγγελία στις αρχές ότι ο Αλεξάμενος ήταν χριστιανός. Το όνομά του δεν αναφέρεται ανάμεσα σε αυτά των καταγεγραμμένων χριστιανών μαρτύρων.

Είναι πιθανό να μην ασκήθηκε δίωξη εναντίον του, ή αν τυχόν εκτελέστηκε, το γεγονός να μην καταγράφηκε ή να διασώθηκε στις χριστιανικές πηγές. Επίσης, δεν αποκλείεται στην περίπτωση που πέρασε από δίκη, να αποκήρυξε τον χριστιανισμό για να γλυτώσει τη ζωή του.

Αν και η απάντησή του στο «βλάσφημο» γκράφιτι δείχνει κάποιον αποφασισμένο να υπερασπιστεί τη θρησκεία του, γνωρίζουμε ότι πολλοί χριστιανοί που στη ρωμαϊκή εποχή την αποκήρυσσαν στις δίκες για να αποφύγουν ένα οδυνηρό θάνατο.

Το «γκράφιτι του Αλεξάμενου» ή «βλάσφημο γκράφιτι» σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο Παλατινού (Museo Palatino) της Ρώμης.