Γράφει ο Κυριάκος Θεοδωρακάκος
«Ως εξελεαστικόν μέτρον, δια την δειλήν και επίβουλον επίθεσιν ανταρτών εις γερμανικήν φάλαγγα αυτοκινήτων εις τον δρόμον Τριπόλεως Σπάρτης την ημέραν 25 Νοεμβρίου 1943 εξετελέσθησαν την 26 Νοεμβρίου εις τόπον εφορμήσεως οι κάτωθι», αναφέρει στην ημερήσια διαταγή του ο Στρατιωτικός Διοικητής Πελοποννήσου των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής και ακολουθούν 100 ονόματα εκτελεσθέντων στο Μονοδένδρι της Λακωνίας λίγο έξω από τη Σπάρτη.
«Χτύπησε το τηλέφωνο. Σήκωσα η ίδια το ακουστικό και άκουσα την είδηση: “Στη Σπάρτη, στο Μονοδένδρι τουφέκισαν χτες οι Γερμανοί εκατόν δέκα εφτά, όλο τον ανθό της πόλης και μέσα σ’ αυτούς τον Χρήστο Καρβούνη”. Έμεινα σαν απολιθωμένη. Δεν καταλάβαινα. Δεν ήθελα να καταλάβω. Ο άνθρωπος ξαναείπε τα ίδια λόγια, τον ακούω ακόμα. Χτες το πρωί στο Μονοδένδρι τουφέκισαν εκατόν δέκα εφτά. Τέσσερα παιδιά του Τζιβανόπουλου και τον γιατρό Καρβούνη. Κάθε σπίτι κι ένας νεκρός. Όλη η Σπάρτη μοιρολογάει. Αν είχε καεί ολόκληρη, θάταν λιγότερο το κακό.
-Μα γιατί; μπόρεσα να ρωτήσω.
Μεταξύ των εκτελεσθέντων, ο γιατρός Χρήστος Καρβούνης ο οποίος δεν δέχθηκε να φύγει αν και του το πρότειναν οι Γερμανοί.
-Σκότωσαν ένα γερμανό στρατιώτη στο Μονοδένδρι, μου είπε πάλι ο άνθρωπος από την άλλη μεριά του ακουστικού», γράφει στις 27 Νοεμβρίου στα φύλλα Κατοχής», η Ιωάννα Τσάτσου.
Kαι την άλλη μέρα προσθέτει:
«Ήρθε κάποιος από τη Σπάρτη. Τον άκουσα ώρες να μιλάει για τον θάνατο του Ανθρώπου. Οι θρύλοι γεμίζουν την ατμόσφαιρα. Τούτο όμως είναι ιστορία. Οι Γερμανοί την τελευταία στιγμή σεβάστηκαν τον εξαιρετικό επιστήμονα και τούδωσαν χάρη. Ο Καρβούνης παρακάλεσε να δοθεί η δική του χάρη σ’ ένα από τους τέσσερις Τζιβανόπουλους. Να μη κλάψει η μάνα τέσσερις γιους μαζί. (Για πολύ καιρό η κυρία Τζιβανοπούλου έστρωνε το πρωί τα κρεβάτια των γιων της και τα ξέστρωνε το βράδυ). Ο Γερμανός αρνήθηκε. Τότε ο Καρβούνης επαναστάτησε.
-Είστε ένας λαός βάρβαρος, είπε στον αξιωματικό, σε τέλεια γερμανικά. Ντρέπομαι που σπατάλησα οχτώ χρόνια στον τόπο σας. Οχτώ χρόνια πεταμένα, χαμένα.
Ο Γερμανός θύμωσε, κοκκίνισε και με όλη τη δύναμή του τον χτύπησε με το κοντάκι του όπλου του στο μπράτσο. Όταν μάζεψαν τους νεκρούς στο Μονοδένδρι, ο Χρήστος Καρβούνης είχε το μπράτσο σπασμένο».
Η ομαδική εκτέλεση στο Μονοδένδρι έγινε σε αντίποινα για τον θάνατο γερμανού στρατιώτη σε ενέδρα ανταρτών του ΕΛΑΣ, συνδέεται όμως τραγικά με τα γεγονότα στην Πελοπόννησο τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο του 1943 και το Ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων.
Καρλ φον Λε Σουίρ, διοικητής της 117ης Μεραρχίας Ορεινών Κυνηγών
Το φθινόπωρο του 1943, ο ΕΛΑΣ της Πελοποννήσου εμφανίζει ιδιαίτερη κινητικότητα, κυρίως στην περιοχή της Αχαϊας, με σαμποτάζ και ενέδρες, κάτι που ενισχύει τους φόβους των Γερμανών για ενδεχόμενη συμμαχική απόβαση στον Μοριά.
Το Βερολίνο εγκαθιστά στη νότια Ελλάδα την 117 Μεραρχία Ορεινών Κυνηγών, με διοικητή τον Καρλ φον Λε Σουίρ. Το Βερολίνο ήλπιζε πως η νέα μεραρχία με την προηγούμενη εμπειρία της στον Καύκασο και τη Γιουγκοσλαβία, θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τα τμήματα των ανταρτών στην ορεινή και ημιορεινή Ελλάδα και να αποτρέψει το ενδεχόμενο της δημιουργίας συμμαχικού προγεφυρώματος στην περιοχή.
Το Βερολίνο έτρεφε παράλληλα την ελπίδα πως ο Καρλ φον Λε Σουίρ θα μπορούσε να καλλιεργήσει στον λαό αισθήματα συμπάθειας προς τον στρατό κατοχής, κάτι που ήταν επίσης πολύ σημαντικό για την αντιμετώπιση των ανταρτών. Αυτό γιατί ο Γερμανός αξιωματικός ήταν δισέγγονος του Βίλχελμ φον Λε Σουίρ, φιλέλληνα αξιωματικού του βαυαρικού στρατού, που είχε διατελέσει υπουργός Στρατιωτικών του Όθωνα. Οι προσδοκίες δεν επαληθεύθηκαν.
Ο Καρλ φον Λε Σουίρ υπήρξε εξαιρετικά σκληρός απέναντι στον άμαχο πληθυσμό, τον οποίον ο ίδιος αποκαλούσε «γουρουνολαό». Η αντίληψη της συλλογικής ευθύνης, οι συλλήψεις αθώων για πράξεις που διέπραξαν άλλοι και οι ομαδικές εκτελέσεις ήταν δεδομένη πρακτική των Ναζί, αλλά ο Λε Σουίρ, ήταν ένα βήμα μπροστά.
«Μάχη της Κερπινής»
Στις 16 και στις 17 Οκτωβρίου του 1943 συγκρούεται στην Αχαΐα, το «Ανεξάρτητο Τάγμα Καλαβρύτων» του ΕΛΑΣ με τον 5ο Λόχο του 749ου Συντάγματος της γερμανικής 117 μεραρχίας.
Πρόκειται για την «Μάχη της Κερπινής», αποτέλεσμα της οποίας ήταν η αιχμαλωσία 81 Γερμανών του λόχου Σόμπερ (Schober).
Όταν έγινε γνωστή η σύλληψη των Γερμανών στην Κερπινή, ο Λε Σουίρ λείπει σε άδεια. Ο αντικαταστάτης του στη διοίκηση της Μεραρχίας Μπούρκβεν επιλέγει δυναμική αντίδραση. Προτείνει στον Διοικητή Νότιας Ελλάδος πτέραρχο Χέλμουτ Φέλμυ, τον βομβαρδισμό των Καλαβρύτων. Μετά την άρνηση του Φέλμυ να δώσει την συγκατάθεσή του, ο Μπούρκβεν διατάζει τη σύλληψη περισσότερων από 3.000 ομήρων, 1.500 στην Καλαμάτα, 250 στη Σπάρτη και 1.500 στην Αχαΐα.
Οι
συλλήψεις αυτές συνιστούν μέτρα αντιποίνων για τη μάχη της Κερπινής, το ίδιο αναφέρει και ο ιστορικός
Χέρμαν-Φρανκ
Μάγερ. Οι όμηροι μεταφέρθηκαν στην Τρίπολη και η τύχη τους θα κρίνονταν από την έκβαση της αιχμαλωσίας των γερμανών στρατιωτών.
Ανάμεσα στις συλλήψεις αυτές, είναι και των ομήρων από τη Σπάρτη που θα εκτελεσθούν αργότερα στο Μονοδένδρι. Μεταξύ αυτών ήταν τα ποιο γνωστά μέλη της σπαρτιατικής κοινωνίας. Γιατροί, δικηγόροι, φαρμακοποιοί, έμποροι, υπάλληλοι δημοσίων οργανισμών και τα μέλη του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού της πόλης. Το ίδιο συμβαίνει και στις άλλες πόλεις με προφανή στόχο τον εκφοβισμό και την παράλυση του πληθυσμού.
Στο μεταξύ στην Αχαΐα γίνονται διαπραγματεύσεις μεταξύ του ΕΛΑΣ και των Γερμανών για την απελευθέρωση των αιχμαλώτων, με ενδιάμεσο τον επίσκοπο Καλαβρύτων και Αιγιαλείας μακαριστό Θεόκλητο.
Για τις διαπραγματεύσεις αυτές έχουν γραφεί πολλά, το βέβαιο πάντως είναι ότι έως τις 25 Νοεμβρίου του 1943 δεν έχουν αποδώσει.
Ο Λε Σουίρ, που έχει επιστρέψει από την άδεια στις 21 του μηνός, εκδίδει εκείνη την ημέρα τη διαταγή για την εφαρμογή της Επιχείρησης «Καλάβρυτα» (Unternehmen ‘‘Kalavryta’’) με στόχο την εκκαθάριση του Χελμού από τους αντάρτες και την αναζήτηση των γερμανών αιχμαλώτων του Λόχου Σόμπερ. Η επιχείρηση δεν θα ξεκινήσει παρά στις 5 Δεκεμβρίου.
Αναπαράσταση γερμανικής εφόδου
Επιχείρηση «Καλάβρυτα»
Το απόγευμα όμως της 25ης Νοεμβρίου τμήμα του ΕΛΑΣ Λακωνίας που ενεδρεύσει στη θέση «Λογκάκι» στο Μονοδέντρι στον δρόμο Σπάρτης Τρίπολης, επιτίθεται σε πομπή γερμανικών στρατιωτικών οχημάτων που κατευθύνονταν από την Τρίπολη προς την Σπάρτη. Σκοτώνεται ένας γερμανός στρατιώτης, ενώ σύμφωνα με άλλες πηγές τέσσερις.
Με αυτή την αφορμή το πρωί της επομένης ο Λε Σουίρ, διατάζει την εκτέλεση 100 ομήρων από τους κρατουμένους στο στρατόπεδο της Τρίπολης, καθώς και όσους θα συναντούσαν στο δρόμο τους τα γερμανικά στρατεύματα.
Οι όμηροι εκτελέστηκαν το μεσημέρι της Παρασκευής 26 Νοεμβρίου 1943 στο ίδιο σημείο που είχε στηθεί η ενέδρα του ΕΛΑΣ. Ήταν 89 Λάκωνες, 11 Αρκάδες και 18 χωρικοί που συνάντησε το εκτελεστικό απόσπασμα καθ’ οδόν προς τον τόπο του μαρτυρίου. Ανάμεσά τους, ο πολύ αγαπητός στη Σπάρτη κλινικάρχης χειρουργός Χρήστος Καρβούνης που είχε σπουδάσει στη Γερμανία.
Η εκτέλεση των Γερμανών αιχμαλώτων
Οι πυροβολισμοί του αποσπάσματος στο Μονοδένδρι, φαίνεται πως συντάραξαν πολλούς, όχι μόνο στην Αθήνα. Στο ιδιωτικό αρχείο (ΙΑΚ) ανάμεσα στο υλικό για την υπόθεση των Καλαβρύτων, περιλαμβάνεται αντίγραφο διαταγής του επιτελικού γραφείου του ΕΛΑΣ με ημερομηνία 04.12.1943 προς τη φρουρά των αιχμαλώτων στα Μαζέικα, με την οποία διατάσσεται η εκτέλεση των 75 Γερμανών αιχμαλώτων του λόχου Σόμπερ, «μετά την εκτέλεση από την Βέρμαχτ αθώων πολιτών».
Η διατύπωση αναφέρεται προφανώς στην εκτέλεση των 118 έξω από τη Σπάρτη. Στο αρχείο δεν φυλάσσεται η πρωτότυπη διαταγή αλλά αντίγραφο. Την ύπαρξη όμως έγγραφης διαταγής επιβεβαιώνει σε συνέντευξή του το 1998, μέλος της περιφρούρησης των αιχμαλώτων. Σύμφωνα με τη μαρτυρία αυτή, τη διαταγή παρέλαβε ο επικεφαλής της φρουράς, Θεοδωρακόπουλος, ο οποίος αρνήθηκε να την εκτελέσει και την εκτέλεση των αιχμαλώτων, ανέλαβε άλλη ομάδα ανταρτών.
Ο Μάγερ αναφέρει μια διαφορετική εκδοχή επικαλούμενος μαρτυρίες παρόντων που συνέλεξε ο ίδιος. Σύμφωνα με αυτήν, ο Θεοδωρακόπουλος ενημέρωσε τον Μέραρχο του ΕΛΑΣ Δημήτριο Μίχο, ότι πλησίαζαν οι Γερμανοί και εκείνος του είπε να αφήσει τους αιχμαλώτους ελεύθερους.
Ο ίδιος ο Μίχος απέδωσε την ευθύνη στον αξιωματικό που είχε την ευθύνη για τη φύλαξη των αιχμαλώτων και έχασε την ψυχραιμία του λόγω της προσέγγισης στην περιοχή των γερμανικών στρατευμάτων.
Η αλήθεια είναι ότι ο ΕΛΑΣ δεχόταν ήδη μεγάλη πίεση από τους Γερμανούς και είναι χαρακτηριστικό ότι στις 29 Νοεμβρίου βομβαρδίστηκε και το αρχηγείο του ΕΛΑΣ στη Βισωκά Καλαβρύτων. Οι Γερμανοί αιχμάλωτοι εκτελέστηκαν τελικά στις 7 Δεκεμβρίου στην περιοχή του Μαζέρου κοντά στο Μάζι και τα πτώματα ρίχθηκαν σε μια χαράδρα βάθους 100 περίπου μέτρων.
Όταν στις 12 Δεκεμβρίου οι Γερμανοί εντόπισαν τους νεκρούς, ο Λε Σουίρ μετέβαλε την αρχική διαταγή και όρισε «τον τυφεκισμό όλου του ανδρικού πληθυσμού και την πυρπόληση όλων των οικισμών στην περιοχή της επιχείρησης».
Τα υπόλοιπα είναι γνωστά.
Ο ακριβής αριθμός των θυμάτων της «Επιχείρησης Καλάβρυτα» δεν έχει βεβαιωθεί. Απολογούμενος στη Νυρεμβέργη ο πτέραρχος Φέλμυ, επικαλέστηκε την τελική έκθεση της 117ης Μεραρχίας Καταδρομών και είπε ότι, στην «Επιχείρηση Καλάβρυτα» εκτελέστηκαν 696 Έλληνες και συνολικά σε ολόκληρη την επαρχία Καλαβρύτων περίπου 800 Έλληνες». Άλλες πηγές όμως, ανεβάζουν τον αριθμό των θυμάτων στους 1.200.
Σε κάθε περίπτωση πάντως, η σύλληψη και η ομηρία των Σπαρτιατών που εκτελέστηκαν στο Μονοδένδρι σχετίζεται άμεσα με την αιχμαλωσία των γερμανών στρατιωτών μετά τη μάχη της Κερπινής. Και δεν ήταν οι μόνοι. Από τις τρεις χιλιάδες των ομήρων που είχαν συλλάβει οι Γερμανοί στην Πελοπόννησο μετά τη μάχη της Κερπινής, 350 εκτελέστηκαν πριν από τη σφαγή των Καλαβρύτων συμπεριλαμβανομένων των 118. Από τους υπολοίπους πολύ λίγοι αφέθηκαν αργότερα ελεύθεροι. Ένας μεγάλος αριθμός εστάλη στην Γερμανία και οι υπόλοιποι στο Χαϊδάρι, όπου εκτελέστηκαν οι περισσότεροι.
Ο πτέραρχος Φέλμυ, ο μόνος που δικάστηκε για τα Καλάβρυτα καταδικάστηκε σε πολυετή φυλάκιση από την οποία εξέτισε τρία περίπου χρόνια. Ο επικεφαλής της επιχείρησης, ταγματάρχης Εμπερσμπέργκερ, σκοτώθηκε στο ανατολικό μέτωπο.
Ο Καρλ φον Λε Σουίρ, ο άνθρωπος ο οποίος διέταξε αυτές τις σφαγές, ουδέποτε λογοδότησε για τα εγκλήματά του. Απεβίωσε το 1955, αιχμάλωτος των Σοβιετικών.
Πηγές:
Ιωάννης Γεμενετζής «ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ «ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ». Η δράση της 117 Μεραρχίας Κυνηγών μέσα από τα Γερμανικά Αρχεία» Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού.
Ιωάννα Τσάτσου : Φύλλα Κατοχής 1965
Χέρμαν-Φρανκ Μάγερ «Από τη Βιέννη στα Καλάβρυτα Τα αιματηρά ίχνη της 117ης μεραρχίας καταδρομών στη Σερβία και την Ελλάδα»
Γρηγόρης Σολωμός: «Ερωτήματα που άφησε το Ολοκαύτωμα Καλαβρύτων»
Διαβάστε στη “ΜτΧ”: Η παγίδα των Ναζί αξιωματικών στα Καλάβρυτα πριν από το ολοκαύτωμα. Πως «καθησύχαζαν» τους κατοίκους και για 4 ημέρες υποδύονταν τους φιλικούς (βίντεο – μαρτυρίες)