Η μυστική επιχείρηση «Αντίπαρος» που έσωσε εκατοντάδες Βρετανούς στην κατεχόμενη Ελλάδα. Η αυτοθυσία των νησιωτών και η προδοσία που οδήγησε σε εκτελέσεις (βίντεο)

Ο Γραμματικάκης πολέμησε στο έπος του 40 με την σκληροτράχηλη μεραρχία Κρητών. Μετά την συνθηκολόγηση με τους γερμανούς, πολλοί από αυτούς έμειναν εγκλωβισμένοι στην ηπειρωτική χώρα και αναζητούσαν τρόπο να φτάσουν στην Κρήτη. Ο ριψοκίνδυνος κρητικός μπόρεσε να κάνει τον διάπλου του Αιγαίου με καΐκι και στη συνέχεια να οργανώσει και άλλες μυστικές αποστολές διαφυγής. Έτσι εκατοντάδες Κρήτες κατάφεραν να φτάσουν αθόρυβα στο νησί τους.

Ο “Χάρης” γρήγορα δημιούργησε ένα δίκτυο έμπιστων ανθρώπων στις Κυκλάδες που του παρείχαν κάλυψη στο πέρασμα. Έτσι το Φθινόπωρο του 1941 φυγάδευσε έξι Άγγλους αξιωματικούς στην Αίγυπτο. Το κατόρθωμα αυτό εντυπωσίασε την Intelligent Service και γρήγορα ήρθαν σε επαφή μαζί του για να του αναθέσουν και άλλες παράτολμες επιχειρήσεις. Τον προσκάλεσαν μυστικά στο Κάιρο και του πρότειναν την οργάνωση μιας μυστικής άτυπης συμμαχικής βάσης στην Αντίπαρο.

Ο ” Χάρης” ήταν ο τολμηρός οργανωτής της μυστικής βάσης της Αντιπάρου. Στο πλευρό του είχε ριψοκίνδυνους καπετάνιους από την Πάρο. Εδώ εικονίζεται το θρυλικό καϊκι “Θρίαμβος” που μετέφερε πολλούς Εγγλέζους και Έλληνες πατριώτες στην ελευθερία.

Θα έφερνε κρυφά με καΐκια εγκλωβισμένους Άγγλους αξιωματικούς από τις ακτές της Αττικής στην Αντίπαρο και εκεί έμπιστοι ντόπιοι θα τους έκρυβαν στα σπίτια τους μέχρις ότου κάποιο συμμαχικό υποβρύχιο θα τους παραλάμβανε από τον όρμο του Δεσποτικού. Από εκεί θα μεταφέρονταν στη Μέση Ανατολή για τη συνέχιση του αγώνα.

Η αποστολή του Γραμματικάκη ήταν άκρως μυστική. Η βάση της Αντιπάρου καταχωρήθηκε στα αρχεία των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών με την κωδική ονομασία CONIA. Όλες οι οδηγίες και διαταγές της Intelligent Service προς τον Γραμματικάκη ήταν προφορικές και δεν υπήρχε ούτε ένα επίσημο έγγραφο στα χέρια του που θα τον ενοχοποιούσε σε περίπτωση σύλληψης του.

Το σημείο παραλαβής των Άγγλων αξιωματικών έπρεπε να είναι έρημο.  Για το λόγο αυτό επιλέχτηκε ο όρμος του Δεσποτικού στην Αντίπαρο, διότι εκεί υπήρχε σχετικά ασφαλής πρόσβαση για τα υποβρύχια, υπήρχε σκοτάδι και απουσία φρουράς, ενώ οι λίγες αγροικίες, όπως του Σπύρου Τζαβέλα και των αδελφών Πατέλη θα ήταν ασφαλές καταφύγιο  για τους Άγγλους. Για τον καλύτερο συντονισμό της επιχείρησης στην Αντίπαρο, οι βρετανικές μυστικές υπηρεσίες ανέθεσαν στον λοχαγό Τζον Άτκινσον να βοηθήσει τον Γραμματικάκη, παρά τις αντιρρήσεις του, στην υλοποίηση της αποστολής.

Στην ιστορική φωτογραφία διακρίνεται στο μέσον με σταυρωμένα τα χέρια ο Γραμματικάκης μαζί με Άγγλους αξιωματικούς στο Κάιρο. Αριστερά διακρίνεται και ο λοχαγός Άτκινσον.

Η πρώτη μυστική αποστολή

Στις 22 Νοεμβρίου 1941  η Αλεξάνδρα Πούμπουρα, μέλος του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού έφερε με αυτοκίνητα στην περιοχή της Βάρης 24 Άγγλους και 5 Έλληνες αξιωματικούς. Εφοδιασμένοι με πλαστές ταυτότητες, επιβιβάστηκαν μυστικά στο παριανό καΐκι «Δέσποινα» και ο Γραμματικάκης μετά από πολύωρο ταξίδι τους μετέφερε στην Αντίπαρο. Κρύφτηκαν στο σπίτι του Τζαβέλα και δύο ημέρες αργότερα ένα συμμαχικό υποβρύχιο προσέγγισε νύχτα τον οικισμό του Αγ. Γεωργίου και τους παρέλαβε με προορισμό την Αίγυπτο.

Η βοήθεια ντόπιων και Ιταλών

Δεξιά ο Ιταλός αντιφασίστας Βέρο Λικέρι, ο οποίος ενημέρωνε τους Έλληνες για τις έρευνες των Ιταλών.

Το σπίτι του Σπύρου Τζαβέλα στην Αντίπαρο είχε μετατραπεί σε αρχηγείο της μυστικής επιχείρησης «Αντίπαρος». Εκεί σχεδιάζονταν οι λεπτομέρειες της αποστολής. Παριανοί και Αντιπαριώτες ήταν «μυημένοι» στο μεγάλο μυστικό. Γεωργοί, ψαράδες, ναυτικοί, τελωνειακοί ακόμα και αστυνομικοί μετέφεραν κρυφά μηνύματα και τρόφιμα στους φυγάδες αξιωματικούς.Τους φιλοξενούσαν κρυφά στα σπίτια τους και διέθεταν τα καΐκια τους για τη μεταφορά τους.

Πολύτιμη βοήθεια προσέφεραν και κάποιοι Ιταλοί, όπως ο αντιφασίστας Βέρο Λικέρι, ο οποίος ενημέρωνε για τις ξαφνικές έρευνες της Ιταλικής φρουράς και προσπαθούσε με διάφορα τεχνάσματα να τους καθυστερήσει.

Η  σύλληψη της Πούμπουρα, η αρχή του τέλους

Μετά από προδοσία, στις 9 Δεκεμβρίου 1941 συνελήφθη η Πούμπουρα τη στιγμή που ήταν έτοιμα να ξεκινήσουν τα αυτοκίνητα διαφυγής με Άγγλους φυγάδες με προορισμό την Ανάβυσσο. Εκεί θα τους περίμενε ο Γραμματικάκης. Η σύλληψη της αγωνίστριας έθεσε σε κίνδυνο όλο το δίκτυο διαφυγών από την Αθήνα αλλά και τη βάση της Αντιπάρου. Οι Γερμανοί την υπέβαλαν σε βασανιστήρια, αλλά χωρίς αποτέλεσμα.  Η αδελφή της, Γεωργία, ενημέρωσε τον Γραμματικάκη με συνθηματικό τηλεφώνημα:

Η Αλεξάνδρα είναι πολύ άρρωστη, φρόντισε να παγώσεις τα ψάρια στην Ανάβυσσο γιατί θα βρωμίσουν

Ο Γραμματικάκης ναύλωσε αμέσως έκτακτο σκάφος και με μια καταδρομική κίνηση πρόλαβε να παραλάβει τους Άγγλους από την Ανάβυσσο πριν συλληφθούν. Οι κατοχικές δυνάμεις εξαγριώθηκαν και άρχισαν να παρακολουθούν ύποπτα πρόσωπα της μυστικής επιχείρησης «Αντίπαρος».

 Το μυστικό σε κίνδυνο από κρυφούς έρωτες και ανώνυμες επιστολές

Ο Γραμματικάκης διατηρούσε ερωτικό δεσμό από το 1937 με την Κατίνα Π, αλλά ο πόλεμος και τα γεγονότα της κατοχής τους απομάκρυναν. Η γυναίκα άρχισε να τον απειλεί ότι θα τον προδώσει στους Ιταλούς αν δεν την παντρευτεί. Τότε αποφάσισε να την συναντήσει μυστικά στις 19 Δεκεμβρίου 1941 σε μία ερημική τοποθεσία. Από φόβο μην προδοθεί η βάση, αναγκάστηκε να της υποσχεθεί γάμο και να την πάρει μαζί του στην Αντίπαρο. Ο πατέρας της όμως, φοβόταν για τη ζωή της, καθώς οι Άγγλοι δεν την εμπιστεύονταν και πίστευε ότι θα την εκτελούσαν. Για να την σώσει απειλούσε ότι εάν συνέβαινε κάτι κακό θα πρόδιδε τον Γραμματικάκη στην ιταλική διοίκηση της Πάρου. Την ίδια στιγμή ανώνυμες προειδοποιητικές επιστολές για τη λειτουργία μυστικής βάσης στην Αντίπαρο έφτασαν στα γραφεία της Ιταλικής Καραμπινερίας. Αλλά και οι Άγγλοι που κρύβονταν στην Αντίπαρο, δεν τηρούσαν όλους τους κανόνες συνωμοτικότητας και με την στάση τους έβαζαν σε κίνδυνο τη μυστική επιχείρηση. Κυκλοφορούσαν χωρίς προφυλάξεις, έπιναν ανεξέλεγκτα και -όπως μαρτυρούσαν οι ντόπιοι- ψάρευαν στη θάλασσα ρίχνοντας χειροβομβίδες…

Η Αντίπαρος καταχωρήθηκε στα αρχεία των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών με την κωδική ονομασία CONIA.

Η έφοδος στο σπίτι – κρυψώνα

Τον Ιανουάριο του 1942, ο Ανθυπολοχαγός Τζιαλουίτζι Γκάλι επισκέφτηκε την περιοχή του Αγ. Γεωργίου στην Αντίπαρο για να παραλάβει ξύλα για τις ανάγκες της ιταλικής διοίκησης, που του είχε υποσχεθεί ο δήθεν φίλος του Σπύρος Τζαβέλλας. Τα ξύλα ήταν η πρόφαση. Οι Ιταλοί είχαν υποπτευθεί τις κινήσεις και ήθελαν να δουν τι συμβαίνει. Η επίσκεψη του έγινε αμέσως γνωστή μέσω αγγελιαφόρων. Ο Τζαβέλας του είπε πως δεν ήταν έτοιμα ακόμα τα ξύλα. Ο Γκάλι του πρότεινε να τον κεράσει ένα ούζο στο σπίτι του και εκείνος προφασίστηκε ταραγμένος πως είχε ξεχάσει το κλειδί του σπιτιού για να μην αποκαλυφθεί το μεγάλο μυστικό. Ο Ιταλός είδε τότε να βγαίνει πυκνός καπνός από την καμινάδα, ο οποίος προερχόταν από τα ξύλα που χρησιμοποιούσαν οι Άγγλοι στο τζάκι για να ζεσταθούν.

Ο Ιταλός Ανθυπολοχαγός κατά την επιστροφή του ανέφερε στον Ιταλό διοικητή Ρουστικέλι τις υποψίες του και εκείνος έδωσε διαταγή σε 7 οπλισμένους στρατιώτες να πραγματοποιήσουν εξονυχιστική έρευνα στα σπίτια ντόπιων.  

Παραμονές Θεοφανίων, οι Ιταλοί έκαναν έφοδο στο σπίτι του Τζαβέλα στον Άγιο Γιώργη της Αντιπάρου. Μέσα βρίσκονταν ο λοχαγός Άτκινσον, ο Κύπριος υπολοχαγός Κυπριάδης και δεκάδες Άγγλοι στρατιώτες. Ακολούθησε λυσσαλέα μάχη μεταξύ Ιταλών και Άγγλων με ανταλλαγή πυροβολισμών και χειροβομβίδων. Στη μάχη τραυματίστηκε βαριά ο επικεφαλής των Ιταλών, ανθυπολοχαγός Ριπόλτζι, ο οποίος αργότερα πέθανε. Από τις σφαίρες των Ιταλών, τραυματίστηκε βαριά στο πόδι ο λοχαγός Άτκινσον.

Το σπίτι της οικογένειας Τζαβέλλα ήταν η κρυψώνα των φυγάδων. Εδώ έγινε η μοιραία συμπλοκή με τους Ιταλούς. Φωτό Χρ. Βασιλόπουλος

Οι εικονικές δίκες και εκτελέσεις πατριωτών

Μετά την ανακάλυψη της μυστικής βάσης στην Αντίπαρο και την κατάσχεση πολεμικού υλικού, χρημάτων και του απορρήτου αρχείου του Άτκινσον, οι Ιταλοί κατακτητές προχώρησαν σε μαζικές συλλήψεις και άγρια βασανιστήρια όσων πατριωτών είχαν βοηθήσει στη λειτουργία της βάσης και στην απόκρυψη του επικηρυγμένου καταζητούμενου Χάρη Γραμματικάκη, ο οποίος κατάφερε να διαφύγει.

Έπειτα από συνοπτική δίκη, καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν στο νεκροταφείο της Κοκκινιάς οι Τζων Άτκινσον, Κώστας Κυπριάδης, Σπύρος Τζαβέλας, Φραγκίσκος Τσαντάνης και Βασίλης Πατέλης. Σε θάνατο επίσης καταδικάστηκαν οι Ιωάννης Πατέλης και Γεώργιος Καπούτσος από την Αντίπαρο και ο αδερφός του Φραγκίσκου Τσαντάνη, Γιάννης, από την Παροικιά, αλλά η ποινή τους μετατράπηκε σε ισόβια, γιατί ήταν πολύτεκνοι.

Παριανοί και Αντιπαριώτες βοήθησαν στη δημιουργία και λειτουργία της μυστικής συμμαχικής βάσης στην Αντίπαρο με τίμημα την ίδια τους τη ζωή. Σήμερα ένα λιτό μνημείο στην άκρη του όρμου θυμίζει την θυσία τους. Φωτο: Χρ. Βασιλόπουλος

Στη δεύτερη δίκη του στρατοδικείου τον Ιούνιο του 1943 καταδικάστηκαν σε θάνατο οι Παριανοί Γεώργιος Ζαμπέτας, Μιχάλης Κρίσπης, Ιάκωβος Ραγκούσης, και Αργύρης Μαρινόπουλος καθώς και ο Βέρο Λικέρι. Αργότερα τους δόθηκε χάρη. Δεκάδες Παριανοί και Αντιπαριώτες αγωνιστές καταδικάστηκαν σε ισόβια φυλάκιση για τη μυστική βάση στην Αντίπαρο και πήραν το δρόμο για τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης της Γερμανίας, από τα οποία δεν γύρισαν ποτέ.

Πληροφορίες αντλήθηκαν από το σπάνιο βιβλίο: «Μυστική Συμμαχική Βάση Αντιπάρου» Αντώνης  Αλιπραντής, Αθήνα 1992

Δείτε μαρτυρίες από την υπόθεση στο βίντεο που επεξεργάστηκαν οι σπουδαστές στο “Εργαστήρι Δημοσιογραφίας” το 2010-2011 υπό την επίβλεψη του Χρίστου Βασιλόπουλου στα πλαίσια του μαθήματος Τηλεοπτική Έρευνα: