Η μεγάλη πυρκαγιά που κατέστρεψε την Παλαιά Αγορά της Αθήνας. Γιατί κατηγορήθηκαν ακόμη και οι αρχαιολόγοι. Γιατί ψώνιζαν μόνο οι άνδρες

9 Αυγούστου 1884. Μία μεγάλη πυρκαγιά ξέσπασε στην καρδιά της εμπορικής ζώνης της Αθήνας. Μέσα σε λίγες ώρες, η Παλαιά Αγορά της πόλης είχε καταστραφεί ολοσχερώς.

Όλοι έκαναν λόγο για ένα φριχτό ατύχημα. Όσο οι μέρες όμως περνούσαν, οι φωνές που μιλούσαν για εμπρησμό πλήθαιναν.

Όταν η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους το 1834, έπρεπε να συγκροτηθεί και να αποκτήσει νέο “αέρα”, αυτόν της μητρόπολης.

Ξεκίνησαν πυρετωδώς οι εργασίες ανοικοδόμησης, ενώ όλη η παλιά πόλη καθαρίστηκε με σκοπό να αναδειχθούν οι αρχαιότητες.

Σε συνέχεια της ρωμαϊκής αγοράς και του οθωμανικού παζαριού, οι έμποροι σταδιακά “εποίκησαν” την ίδια περιοχή. Μέσα σε λίγα χρόνια, η κεντρική αγορά της Αθήνας εκτεινόταν από την οδό Ηφαίστου και την Πλατεία του Μεγάλου Μοναστηρίου έως την οδό Καπνικαρέας, τους Αέρηδες και την Πύλη της Αγοράς.

Στην αρχή ήταν γεμάτη με ξύλινες παράγκες και εμπόρους που, οκλαδόν, πουλούσαν κάθε λογής προϊόντα: από είδη πρώτης ανάγκης μέχρι αλλαντικά, παστά, χαβιάρι, στιλέτα και κεντημένα γιλέκα. Στα μέσα του 19^ου αιώνα, η Παλιά Αγορά της Αθήνας είχε περισσότερα από 280 καταναλωτικά είδη. Η φτωχή αυτή χώρα είναι μια τεράστια ποικιλία και είδη που στο Λονδίνο και στο Παρίσι θα τα ζήλευαν.

Γι΄αυτό και είχε εντυπωσιαστεί κατά την επίσκεψή του ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν.

Στην αγορά έκαναν τα ψώνια τους Αθηναίοι όλων των κοινωνικών τάξεων, αλλά μόνο οι άνδρες. Για τις γυναίκες δεν ήταν “σωστό”.

Έτσι δίπλα στον βουλευτή, ψώνιζε και ο θυρωρός του. Το πρωί συνήθως την επισκέπτονταν οι πιο εύποροι, ενώ το απόγευμα οι εργάτες, οι υπηρέτες και οι φαντάροι που έψαχναν να αγοράσουν φαγώσιμα σε χαμηλότερη τιμή.

Κι αυτό διότι όλα τα προϊόντα ήταν φρέσκα και ανανεώνονταν καθημερινά. Ψυγεία δεν υπήρχαν αν και το χιόνι που μετέφεραν από την Πάρνηθα κάποιους μήνες το χρόνο βοηθούσε στη συντήρηση.

Από την άλλη, η πολυκοσμία, πέρα από ευλογία για τους εμπόρους, αποτελούσε θέλγητρο για τους κλέφτες. Στο ρολόι του Έλγιν, που την εποχή εκείνη δέσποζε πλάι στην αγορά, συνήθιζαν να συγκεντρώνονται οι λεγόμενοι “μάγκες”. Ρακένδυτα φτωχόπαιδα, παρατηρούσαν τους περαστικούς και αναζητούσαν την κατάλληλη ευκαιρία για να επιδοθούν σε μικροκλοπές και να “χαθούν” μέσα στον συνωστισμό.

Η καταστροφική πυρκαγιά

Κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, η Παλαιά Αγορά σταδιακά παρήκμασε.

Πολλοί καταστηματάρχες πήγαν προς την οδό Αθηνάς για να βρίσκονται πιο κοντά στην Ομόνοια, ενώ και ο δήμος Αθηναίων άρχισε να εξετάζει το ενδεχόμενο της εξ ολοκλήρου μεταφοράς της στην περιοχή εκείνη.

Ο δρόμος απέναντι από το Βαρβάκειο σχολείο, στην οδό Αθηνάς, φάνταζε ιδανικός κι έτσι, το 1876 τα έργα ανοικοδόμησης της Νέας Αγοράς ξεκίνησαν. Οκτώ χρόνια αργότερα, οι εγκαταστάσεις ήταν σχεδόν έτοιμες και άρχισε η δημοπράτηση των καταστημάτων.

Ωστόσο, η μετάβαση στην νέα εμπορική πραγματικότητα δεν έγινε τόσο ομαλά όσο σχεδίαζαν οι τοπικές αρχές. Οι έμποροι δεν έφευγαν από την παλιά αγορά. Δεν άφηναν στο στέκι τους.

Λίγες μέρες μετά τη δημοπράτηση, τα ξημερώματα της 9ης Αυγούστου του 1884, ο ουρανός της Αθήνας γέμισε καπνούς. Μία φωτιά που ξεκίνησε από ένα μικρό οινομαγειρείο πλησίον της Παλαιάς Αγοράς, εξαπλώθηκε ταχύτατα κατακαίοντας τους πάγκους και τα καταστήματα των εμπόρων που είχαν απομείνει στην περιοχή. Παρανάλωμα του πυρός έγινε και το στέκι, που συγκεντρώνονταν οι “μάγκες” των Αθηνών, το ιστορικό ρολόι του Έλγιν.

Η εκδοχή του οινομαγειρείου ήταν το αρχικό σενάριο που γράφτηκε στις εφημερίδες. Τις επόμενες μέρες ωστόσο, ξεκίνησαν οι εικασίες. Οι έρευνες έδειξαν ότι στην πραγματικότητα οι εστίες της πυρκαγιάς ήταν πολλές και σε διαφορετικά σημεία.

Γρήγορα το σενάριο του εμπρησμού ήταν σε κάθε στόμα.

“Μετά τις καθημερινές πυρκαγιές των πολύτιμων δασών μας, μεταπήδησε ο δαίμων των πυρκαγιών εντός της πόλης μας“, έγραφε η Ακρόπολη υπονοώντας ότι υπαίτιοι της φωτιάς ήταν εμπρηστές.

Μία από τις επικρατέστερες θεωρίες ανέφερε ότι αυτοί που τύλιξαν στις φλόγες την Παλαιά Αγορά ήταν οι έμποροι της Νέας, που ήθελαν να εξοντώσουν με αθέμιτα μέσα τον ανταγωνισμό. Άλλωστε, η Παλαιά Αγορά, αν και είχε εκπέσει και ήταν πια γνωστή ως “Μπαγιατοπάζαρο” είχε ακόμη πολλούς πιστούς πελάτες.

Άλλη εκδοχή που ακουγόταν από στόμα σε στόμα, έβαζε στο στόχαστρο την Αρχαιολογική Εταιρεία. Η εκκένωση της Αγοράς θα έλυνε τα χέρια στους αρχαιολόγους που ήθελαν να κάνουν ανασκαφές στο σημείο. Η καταστροφική πυρκαγιά ήταν σίγουρα μια άμεση και οριστική λύση.

Καμία από τις παραπάνω θεωρίες δεν επιβεβαιώθηκε ούτε διαψεύστηκε. Οι αρχές δεν προέβησαν σε συλλήψεις και τα αίτια της πυρκαγιάς παρέμειναν ανεξακρίβωτα. Ήταν και μια εποχή που οι φωτιές ήταν κάτι οικείο.

Η καταστροφή της Παλαιάς Αγοράς είχε ως αποτέλεσμα να επισπευσθεί η λειτουργία της νέας.

Μέσα στα επόμενα δύο χρόνια, η Νέα Αγορά, η ολοκλήρωση της οποίας επί μια δεκαετία κωλυσιεργούσε, ήταν έτοιμη πλέον να στεγάσει τη νέα εμπορική δραστηριότητα της πρωτεύουσας.

Οι περισσότεροι έμποροι που είδαν τα καταστήματα, τους πάγκους και τις πραμάτειες τους να καίγονται, μεταφέρθηκαν προς την Ομόνοια όπου βρισκόταν η νεοσύστατη. Όταν στον Β’ Παγκόσμιο, το Βαρβάκειο Ίδρυμα που στεγαζόταν σε κοντινή απόσταση κάηκε, η αγορά επεκτάθηκε και οι Αθηναίοι ξεκίνησαν να της δίνουν άτυπα το όνομα του μεγάλου ευεργέτη. Έτσι ονομάστηκε Βαρβάκειος, ανεπίσημα αλλά οριστικά.

Τα τελευταία 145 χρόνια, η λειτουργία της είναι αδιάκοπη. Εξακολουθεί να αποτελεί τη μεγαλύτερη δημοτική αγορά της πρωτεύουσας, αλλά και σήμα κατατεθέν της πόλης.

Το παρόν κείμενο αποτελέι μέρος της μεγάλης ερευνας της “Μηχανής του Χρόνου”, σχετικά με την ιστορία του εμπορίου της Αθήνας. Δείτε εδώ το τρέιλερ του επεισοδίου. 

Διαβάστε επίσης: Οι εμβληματικοί δρόμοι της εμπορικής Αθήνας. Από το οθωμανικό παζάρι στη νέα αγορά. Οι πιάτσες και τα επαγγέλματα. Νέα εκπομπή

Διαβάστε στη “ΜτΧ”: Σπάνιο ντοκουμέντο από τη Βαρβάκειο αγορά τον καιρό του εμφυλίου. Το κτίριο – στολίδι του 19ου αιώνα «επέζησε» από πολέμους και καταστροφές και απειλήθηκε με κατεδάφιση επί δικτατορίας (βίντεο)