Η Μεγάλη Ιδέα, που γεννήθηκε εξαιτίας της διαμάχης, αυτόχθονων και ετερόχθονων. Καλαμαράδες εναντίον Καπεταναίων

του συνεργάτη μας, ιστορικού ερευνητή Στέφανου Μίλεση

Το 1844 υπήρξε το έτος κατά το οποίο επισημοποιήθηκε η διάκριση μεταξύ αυτόχθονων και ετερόχθονων Ελλήνων.

‘Εγινε με τη μορφή διάταξης, που περιλαμβανόταν στο πρώτο ελληνικό Σύνταγμα που παραχώρησε ο Όθωνας.

Το ιστορικό της αντιπαράθεσης

Το Σύνταγμα αυτό παραχωρήθηκε από τον Όθωνα ύστερα από την Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843.

Στην ουσία όμως η συγκεκριμένη διάταξη, αποτέλεσε την κορύφωση μιας «εμφύλιας» διαμάχης που είχε ξεκινήσει πολλά χρόνια πριν. Ήδη από τις αρχές της Οθωνικής περιόδου, η Βαυαροκρατία είχε επιφέρει πολλά δεινά στο Έθνος με τις διακρίσεις που επέβαλε.

Όλες οι θέσεις εξουσίας και τα στρατιωτικά αξιώματα είχαν καταληφθεί από τους Βαυαρούς. Οι Έλληνες Αγωνιστές είχαν απομακρυνθεί από το οργανωμένο στράτευμα.

Τότε εμφανίστηκαν και οι Φαναριώτες. Ήταν οι μορφωμένοι και πλούσιοι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, που κατέλαβαν τις περισσότερες δημόσιες θέσεις, τα αξιώματα και τις πανεπιστημιακές έδρες.

Οι «καλαμαράδες», όπως τους έλεγαν, δηλαδή οι γραμματιζούμενοι της Πόλης και των άλλων περιοχών, που κατά κύριο λόγο προέρχονταν από μέρη εκτός νεοσύστατου ελληνικού κράτους, είχαν αναλάβει τον ηγετικό ρόλο.

Στον αντίποδα οι μπαρουτοκαπνισμένοι καπεταναίοι του Αγώνα -που υστερούσαν σε μόρφωση και οικονομικά μέσα- είχαν παραμεριστεί, καθώς δεν είχαν και τα προσόντα σύμφωνα με τους Βαυαρούς.

Όλα αυτά δημιούργησαν ένα κλίμα αντιπάθειας των λεγόμενων “ντόπιων” κατά των Φαναριωτών, των Ελλήνων εκτός επικράτειας και φυσικά των ξένων.

Αντίδραση μέσω δημοτικών εκλογών

Αυτή η αντιπάθεια εξελίχθηκε με τα χρόνια σε μια πάλη που εύρισκε την έκφρασή της κύρια στις δημοτικές εκλογές στις οποίες θριάμβευαν πάντα οι «ντόπιοι».

Χαρακτηριστικό το γεγονός πως από το 1835 έως το 1857 όλοι οι δήμαρχοι της Αθήνας προέρχονταν από αθηναϊκές οικογένειες. Ενώ μέχρι το 1853 Αθηναίοι ήταν και όλοι οι δημοτικοί σύμβουλοι.

Αυτή η αντίδραση των ντόπιων είχε βρει την έκφρασή της για περισσότερο από 20 χρόνια, μέσω των αποτελεσμάτων των δημοτικών εκλογών.

Οι Ετερόχθονες

Για την κατάληψη των υπολοίπων θέσεων (καθηγητών ή άλλων δημοσιών θέσεων) κυριαρχούσαν οι Φαναριώτες όπου ήταν μορφωμένοι.

Όμως εκτός των θέσεων που απαιτούσαν μόρφωση, το ίδιο συνέβαινε και στην οικονομική ζωή, τα σκήπτρα της οποίας πάλι «ετερόχθονες» καταλάμβαναν.

Οι Σούτσοι, Ραγκαβήδες, Νερουλοί, Ράλληδες, Καμπούρογλοι, Συγγροί, Μαυροκοδράτοι κ.α. ήταν από την Κωνσταντινούπολη.

Οι Σκούφοι, Καλλιγάδες, Μπαλτατζήδες, Πεσματζόγλοι ήταν από την Σμύρνη.

Οι Μελάδες, Ζολοκωσταίοι κ.α. ήταν Ηπειρώτες.

Οι Μερκάτηδες, Βαλσαμάκηδες, Λομβέρδοι κ.α. ήταν Επτανήσιοι και πάει λέγοντας…

Στους Ετερόχθονες ακόμα ανήκαν ο διοικητής και υποδιοικητής της Εθνικής Τράπεζας Μάρκος Ρενιέρης  και Ευθύμιος Κεχαγιάς.

Όλοι οι μέτοχοι των μεγαλύτερων επιχειρήσεων. Αλλά και εκείνοι που κρατούσαν στα χέρια τους κεφάλαια, όπως ο Συγγρός, ο Σκουλούδης, ο Σερπιέρης, ο Μελάς κ.α. ετερόχθονες ήταν.

Φουστανέλα κατά βελάδας

Η κατάσταση προκάλεσε διχόνοια ανάμεσα στους Έλληνες, που δεν ήθελαν και πολύ για να διαξιφιστούν.

Με λίγα λόγια η «φουστανέλα» ήρθε αντιμέτωπη με την βελάδα και το τσαρούχι με την μπότα.

Οι ετερόχθονες ήταν οι Φραγκολεβαντίνοι που ήρθαν, σύμφωνα με τους ντόπιους για να τους κυβερνήσουν.

Με το ψήφισμα της Εθνοσυνέλευσης του 1844, επιτεύχθηκε η απομάκρυνση των ετεροχθόνων Ελλήνων, από τις δημόσιες θέσεις. Αποκλείστηκαν όμως όσοι προέρχονταν από την τεράστια δεξαμενή των Ελληνικών κοινοτήτων του εξωτερικού, που τότε άκμαζαν.

Η απόφαση αυτή ουσιαστικά διαιρούσε και διέκρινε τον ελληνισμό σε εντός και εκτός ορίων του κράτους.

Ο αλύτρωτος Ελληνισμός  που αποτελούσε το πολυπληθέστερο, δυναμικότερο και ισχυρότερο όπλο του Γένους, παραμερίστηκε και τέθηκε σε σχετική αχρηστία.

Χαρακτηριστικό το γεγονός πως το μικρό ελληνικό βασίλειο μετρούσε τότε μόνο 600 χιλιάδες κατοίκους από τους οποίους οι 200 χιλιάδες ήταν στην ουσία πρόσφυγες του αλύτρωτου ελληνισμού.

Έξω από τα σύνορα όμως ο ελληνισμός μετρούσε εκατομμύρια ανθρώπων που κρατούσαν στα χέρια τους ή συμμετείχαν δυναμικά στο εμπόριο και στα μέσα παραγωγής της οικονομίας στις περιοχές όπου είχαν αναπτυχθεί.

Το ψήφισμα αποτέλεσε εθνικό σκάνδαλο και θα μπορούσε να αποκόψει τελείως τον αλύτρωτο ελληνισμό από την μητέρα πατρίδα, με την διχόνοια που έσπερνε.

Μαζί με τους ετερόχθονες διώχθηκαν και οι ξένοι

Το ψήφισμα παρά τις αντιρρήσεις που εκφράστηκαν, έγινε δεκτό με αποτέλεσμα όλοι οι μη αυτόχθονες να απολυθούν από τις δημόσιες θέσεις τους, καθώς πλέον δεν αναγνωρίζονταν ως Έλληνες υπήκοοι.

Μαζί τους και κάποιοι ξένοι, που ήταν όμως φιλέλληνες, που από ενθουσιασμό για την αρχαία Ελλάδα είχαν εγκατασταθεί στη χώρα για να τη βοηθήσουν στην οικοδόμησή της, όπως ήταν οι αρχιτέκτονες αδελφοί Χάνσεν, στους οποίους οφείλονται πολλά Μέγαρα εκείνης της περιόδου.

Ο Θεόφιλος Χάνσεν για παράδειγμα που αγαπούσε την Ελλάδα και είχε δεχθεί να διδάσκει στο Πολυτεχνείο για το ασήμαντο ποσό των 120 δραχμών μηνιαίως, εκδιώχθηκε από τη θέση του.

Και έφυγε για την Βιέννη όπου έγινε καθηγητής της Ακαδημίας της ενώ παράλληλα την κόσμησε με τα ωραιότερα μέγαρα που μέχρι σήμερα θαυμάζουμε.

Οι μαύρες σημαίες της Καθαρής Δευτέρας του 1844

Μερικές ημέρες μετά την απόφαση της Εθνοσυνέλευσης, ακολούθησε ο εορτασμός της Καθαράς Δευτέρας.

Την ημέρα εκείνη οι Αθηναίοι μετέβαιναν στους στύλους του Ολυμπίου Διός όπως η παράδοση απαιτούσε.

Την ίδια ημέρα, 7 Φεβρουαρίου, ο Δημήτριος Καλλέργης (αρχηγός της επανάστασης του 1843) είχε διοργανώσει την παράθεση γεύματος στο ίδιο περίπου σημείο στους Βασιλείς που υποτίθεται θα εόρταζαν μαζί με τον λαό.

Και ενώ στρατός και μουσική αναμένοντας τους βασιλείς είχαν δημιουργήσει ένα εύθυμο κλίμα, το πλήθος που συγκεντρωνόταν μόνο εύθυμο δεν ήταν!

Πλήθος είχε συγκεντρωθεί γύρω από δύο μαύρες σημαίες που έγραφαν «Οι αδικηθέντες Κρήτες» και «Οι ξενηλατούμενοι Μακεδόνες».

Το πλήθος που είχε συγκεντρωθεί γύρω από αυτές ήταν σκυθρωπό και σχεδόν πενθούσε.

Το πρόγευμα από εορταστικό σύντομα μετατράπηκε σε τυπικό, χωρίς προπόσεις, χωρίς λόγους, χωρίς πανηγύρια. Μάλλον το μόνο που επικρατούσε ήταν ένα κλίμα συγκίνησης, καθώς οι περισσότεροι συνειδητοποιούσαν τη λανθασμένη απόφαση που είχε ληφθεί…

Οι δύο εκείνες μαύρες εκείνες σημαίες που υψώθηκαν στις Στήλες Ολυμπίου Διός, ήταν κατά τον ιστοριογράφο Θεόδωρο Βελλιανίτη, οι πρώτες που υψώθηκαν ως διαμαρτυρία στην Ελλάδα.

Έκτοτε αποτέλεσε συνήθειο να υψώνονται μαύρες σημαίες για τη φορολογία του καπνού, για το πετρέλαιο, για τα σπίρτα. Η πρώτη τους εμφάνιση όμως ήταν εκείνη την Καθαρά Δευτέρα του 1844.

Ο πύρινος λόγος του Κωλέττη

Το χάσμα αυτόχθονων και ετερόχθονών στάθηκε μεταξύ άλλων και η αιτία γεννήσεως της λεγόμενης «Μεγάλης Ιδέας».

Ο Κωλέττης υπήρξε ο θεμελιωτής της, ήδη από εκείνη την ημέρα που η Εθνοσυνέλευση είχε ψηφίσει θετικά την έγκριση περί αυτοχθόνων και ετεροχθόνων.

Τότε ο Κωλέττης είχε τοποθετηθεί κατά με έναν πύρινο λόγο που είχε εκφωνήσει:

«Φρίττω» φώναζε εντός της Εθνοσυνέλευσης «ενθυμούμενος την ημέρα καθ’ ην εδώκαμεν τον υπέρ της ελευθερίας της πατρίδας όρκον. Εν ενί και μόνω πνεύματι ηνωμένοι, αδελφωμένοι δια του ιερού εκείνου όρκου, όσοι είχομεν το επώνυμον Έλληνες εκερδίσαμε μέρος του όλου σκοπού.

Νυν δε απασχολούμεθα με ματαίας διακρίσεις περί αυτοχθόνων και ετεροχθόνων ημείς, οίτινες φέροντες εις την μια χείρα τη σημαία της θρησκείας, και εις την άλλη της ελευθερίας…

Διάφορα περιστατικά περιόρισαν ημάς εις ωρισμένην έκτασιν.

Πρωτόκολλα των τριών Δυνάμεων έδωκαν εις ημάς μεν την ανεξαρτησίαν, εις δε τους εκτός της Ελλάδος, τους επίσης μεθ’ ημών αγωνισαμένους το δικαίωμα της μεταναστεύσεως εις την Ελλάδα…». (ήδη η Α’ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου του 1822 παρείχε το δικαίωμα σε όσους Έλληνες εκτός Ελλάδας εγκαθίσταντο εντός της επικρατείας της να έχουν τα ίδια δικαιώματα με τους αυτόχθονες).

Τέτοια φώναζε ο Κωλέττης εντός της Εθνοσυνέλευσης για να ρωτήσει τους παρισταμένους.

Αυτοί που αγωνίστηκαν εγγεγραμμένοι στον κατάλογο της Φιλικής Εταιρείας και που αυτοβούλως έθεταν στο σβέρκο τους στη σπάθα του κατακτητή μήπως δεν ήταν Έλληνες;

Ο Κωλέττης σε εκείνη την ομιλία του, παρά το γεγονός ότι δεν είχε εισακουστεί, είχε θέσει τα θεμέλια του Μεγαλοϊδεατισμού.

Όταν αργότερα ο Κωλέττης ανέλαβε την εξουσία, ύψωσε τη Σημαία της Μεγάλης Ιδέας στρέφοντας όλη την πολιτική της νεότερης Ελλάδας προς την κατεύθυνση αυτή.

(Πρώτη φωτογραφία ανάρτησης: Η επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843: Πλήθος εξεγερμένων Ελλήνων συγκεντρώνεται μπροστά από τα Βασιλικά Ανάκτορα (σήμερα Βουλή των Ελλήνων) ζητώντας Σύνταγμα. Πηγή: Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη)