Η καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου Θεσσαλονίκης. Οι Ναζί έχτισαν πισίνα με τα μάρμαρα

Ένα από τα πιο “μελανά” κεφάλαια της περιόδου της Κατοχής στην Ελλάδα υπήρξε η βεβήλωση και η ολοκληρωτική καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου της Θεσσαλονίκης.

Ξεκίνησε στα τέλη του 1942, μετά από συνάντηση του γενικού διοικητή Μακεδονίας, Βασίλη Σιμωνίδη με τον αρχιραβίνο Τσβι Κόρετς, υπό τις “ευλογίες” του Ναζί αξιωματικού και διαβόητου εγκληματία πολέμου, Μαξ Μέρτεν.

Περισσότερα από 350.000 τετραγωνικά μέτρα, σχεδόν μισό εκατομμύριο τάφοι και πάνω από πέντε αιώνες ιστορίας αφανίστηκαν μέσα σε ένα μήνα.

Κομμάτια από τις μαρμάρινες πλάκες που σκέπαζαν τις σορούς λεηλατήθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν, για να κατασκευαστούν ή να επισκευαστούν πεζοδρόμια, πλατείες, χριστιανικοί ναοί, κτήρια για παιδικά συσσίτια, αυλές, τουαλέτες, ακόμη και πισίνα για τους Ναζί αξιωματικούς.

Από τον Ιανουάριο μέχρι τον Οκτώβριο του 1943, τουλάχιστον 70 εκκλησίες της Θεσσαλονίκης, συμπεριλαμβανομένου του ναού του πολιούχου Αγίου Δημήτριου, απηύθυναν αιτήματα για οικοδομικά υλικά είτε προς το Δήμο και τη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας είτε απευθείας προς τους Γερμανούς κατακτητές.

Με άλλα λόγια, το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης χάθηκε οριστικά, αλλά παρέμεινε αναπόσπαστο κομμάτι της πόλης μέσα από τα μάρμαρά του, τα οποία “επιβιώνουν” στο δημόσιο χώρο – μέχρι και στο περιτείχισμα του Λευκού Πύργου.

Οι διαπραγματεύσεις Μέρτεν-Εβραίων και η διάλυση των τάφων

Τον Οκτώβριο του 1942, ο Μαξ Μέρτεν ζήτησε από την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης το αστρονομικό ποσό των 3,5 δισεκατομμυρίων δραχμών ως λύτρα, με αντάλλαγμα την απελευθέρωση περίπου 3.500 Εβραίων, οι οποίοι είχαν σταλεί σε καταναγκαστικά έργα οδοποιίας ανά την Ελλάδα.

2,5 δισεκατομμύρια δραχμές θα καταβάλλονταν σε μετρητά και 1 δισεκατομμύριο θα συμψηφιζόταν µε την αποζημίωση της απαλλοτρίωσης του εβραϊκού νεκροταφείου. Η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης απάντησε ότι θα έδινε 2 δισεκατομμύρια δραχμές, αλλά το εβραϊκό νεκροταφείο δεν θα γινόταν αντικείμενο συναλλαγής.

Στις 6 Δεκεμβρίου 1942, ο Μέρτεν επισκέφθηκε το χώρο του εβραϊκού νεκροταφείου και πρόσταξε να απαλλοτριωθεί μόνο ένα μικρό τμήμα του και να μείνουν ανέπαφοι οι τάφοι των τελευταίων 30 χρόνων. Όλα αυτά, όμως, αγνοήθηκαν. Την ίδια μέρα ξεκίνησε η ισοπεδωτική καταστροφή.

Οποιοσδήποτε περαστικός μπορούσε να κάνει πλιάτσικο, την ίδια στιγμή που Έλληνες αρχαιολόγοι καταλογογραφούσαν μονάχα τις ταφικές πλάκες με ελληνικές και λατινικές επιγραφές.

«Το εβραϊκό νεκροταφείο μετατράπηκε σε έναν τεράστιο χώρο από κατεστραμμένες ταφόπετρες και σκορπισμένα κόκαλα νεκρών», αναφέρει η κ. Σαλέμ. «Σήμερον, εάν κάνετε μια βόλτα εις την Θεσσαλονίκην, θα ιδήτε κράσπεδα και αυλές σπιτιών με τέτοιες πλάκες. Τα οστά τα επέταξαν στα χωράφια και εις τους λαχανοκήπους», είχε πει πολλά χρόνια αργότερα ο Εβραίος δικηγόρος, Μωυσής Ασσέρ.

«Το νεκροταφείο είχε μεταβληθεί εις τόπον ερωτικών οργίων». Οι προκλητικοί ισχυρισμοί στη δίκη του Μέρτεν

Το Φεβρουάριο του 1959, το ζήτημα της καταστροφής του εβραϊκού νεκροταφείου επανήλθε στο δημόσιο διάλογο, με αφορμή τη δίκη του Μαξ Μέρτεν στην Αθήνα. Ο στρατηγός Αθανάσιος Χρυσοχόου, όταν κλήθηκε ως μάρτυς είπε:

«Ήτο γενικόν αίτημα των Χριστιανών της Θεσσαλονίκης να φύγη από το κέντρο της πόλεως το νεκροταφείον και να πάη μακρυά και τούτο διότι ήτο δίπλα πλέον σε σπίτια. Ελέχθη ότι αυτό που θέλαμε να κάνουμε το εκάναμε δια του Μέρτεν».

Ανάλογη στάση κράτησαν ο γενικός διοικητής Μακεδονίας Βασίλειος Σιμωνίδης και ο διευθυντής της Υπηρεσίας Διαχείρισης Ισραηλιτικών Περιουσιών, Ηλίας Δούρος. Σύμφωνα με τα δημοσιεύματα της εποχής, ο Δούρος ανέφερε πως «το νεκροταφείο έπρεπε να φύγει από’ κεί πέρα, διότι είχε μεταβληθεί εις τόπον ερωτικών οργίων. Η καταστροφή του ήτο και αυτό ένα από τα αντισημιτικά μέτρα».

Όσο για τον Μέρτεν, δήλωσε ενώπιον των δικαστών: «Το νεκροταφείον το κατέστρεψαν οι Έλληνες δια δύο λόγους: για να απαλλαγούν από αυτό, γιατί ήταν μέσα στα σπίτια τους, και για να πάρουν τα (χρυσά) δόντια των νεκρών».

«Η παρουσία των Γερμανών επιτάχυνε εξελίξεις που είχαν δρομολογηθεί εδώ και δεκαετίες. Ήταν οι παθητικοί συνεργοί, οι καταλύτες. Είναι σαφές ότι ανταποκρίθηκαν σε μια τοπική απαίτηση, πρόθυμοι να ικανοποιήσουν ορισμένες επιθυμίες του ντόπιου ελληνοχριστιανικού πληθυσμού και των ηγετών του […]

Οι Εβραίοι έχασαν αυτό που τους συνέδεε με τις ρίζες τους στην πόλη, λίγο πριν ξεριζωθούν και οι ίδιοι. Αντιμετωπίστηκαν με αδιαφορία… Χειρότερα: με εχθρότητα από τις αρχές, δηλαδή από τους ανθρώπους που θα έπρεπε να τους προστατέψουν εκείνες τις δύσκολες στιγμές», συμπεραίνει ο Λεόν Σαλτιέλ, ερευνητής και διδάκτωρ σύγχρονης ελληνικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.

Η ιστορία του νεκροταφείου

Το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης φαίνεται πως λειτουργούσε από την πρώιμη Ρωμαϊκή Εποχή. Όμως η μεγάλη ανάπτυξή του συντελέστηκε από τα τέλη του 15ου αιώνα, όταν οι Σεφαραδίτες, δηλαδή οι Εβραίοι της Ισπανίας, εκδιώχθηκαν από την Ιβηρική Χερσόνησο και διασκορπίστηκαν σε όλη τη Μεσόγειο.

Το νεκροταφείο ονομαζόταν από τους Σεφαραδίτες “La Puerta Redonda” («Στρογγυλή Πύλη») και βρισκόταν έξω από τα ανατολικά τείχη της πόλης, στο χώρο όπου ανεγέρθηκαν τα κτήρια των σχολών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ).

Η εβραϊκή νεκρόπολη επεκτεινόταν όλο και περισσότερο στο πέρασμα των χρόνων, διότι, σύμφωνα µε την ιουδαϊκή θρησκευτική παράδοση, απαγορευόταν ρητά η εκταφή οποιουδήποτε νεκρού. Πολλοί μελετητές εκτιμούν πως ήταν μάλλον η μεγαλύτερη εβραϊκή νεκρόπολη στην Ευρώπη.

Το κοιμητήριο αποτέλεσε σημαντική πηγή γνώσης σχετικά με το παρελθόν της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης. Η συγγραφέας και μελετήτρια, Στέλλα Σαλέμ παραθέτει λεπτομέρειες για τον τρόπο που οι Εβραίοι έθαβαν τους ομόθρησκούς τους και τις πληροφορίες που χάραζαν στις επιτύμβιες πλάκες:

«Σε ό,τι αφορά την ταφή, δεν υπήρχε χρονολογική σειρά. Το µόνο που ενδιέφερε ήταν τα πρόσωπα να είναι στραμμένα ανατολικά ή νότια προς την Ιερουσαλήμ. Οι τάφοι ήταν όλοι λιτοί και δεν διέφεραν πολύ αυτοί των πλουσίων από τους τάφους των φτωχών […] Υπήρχαν και μερικοί τάφοι Εβραίων αιγυπτιακής καταγωγής, όπου, πάνω από την ταφόπετρα, τοποθετούσαν µια πέτρα σε εικόνα σαρκοφάγου […]

Όσο για τι επιτύμβιες επιγραφές, στην αρχή έγραφαν µόνο το όνομα και την ημερομηνία θανάτου. Αργότερα πρόσθεταν μικρά κείμενα µε ομοιοκαταληξία ή χρησιμοποιούσαν κομμάτια από την Βίβλο ή από ψαλμούς […] Πάνω στον τάφο συνήθιζαν να γράφουν και το επάγγελμα (γιατρός, δάσκαλος, έμπορος, τεχνίτης, κ.λπ.) ή γεγονότα (π.χ. αν πέθαναν σε περίοδο χολέρας, στη μεγάλη πυρκαγιά ή σε περίοδο άλλων καταστροφών)».

Από τα τέλη του 19ου αιώνα και μετά, ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης αυξήθηκε σημαντικά. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, το πρόβλημα χώρου διογκώθηκε. Το αχανές εβραϊκό νεκροταφείο “έκοβε” την πόλη στα δύο και οι κάτοικοι στις βόρειες συνοικίες έπρεπε να περάσουν μέσα από αυτό, προκειμένου να επικοινωνήσουν με το κέντρο.

Διάφορες απαλλοτριώσεις έγιναν, με σκοπό να καλυφθούν συγκεκριμένες ανάγκες, ενώ πολλές φορές κατατέθηκε η πρόταση για μεταφορά του νεκροταφείου σε άλλο σημείο της πόλης. Το 1937, παραχωρήθηκε ένα κομμάτι στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, ενώ η υπόλοιπη έκταση σχεδιαζόταν να μετατραπεί σε πάρκο με διατήρηση των υφιστάμενων τάφων. Ωστόσο, τα συγκεκριμένα σχέδια δεν υλοποιήθηκαν ποτέ.

Εκτός από την περίοδο της Κατοχής, το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο υπέστη καταστροφές άλλες δύο φορές στη νεότερη ιστορία του:

• Η πρώτη τον Ιανουάριο του 1930, όταν Μικρασιάτες πρόσφυγες προξένησαν ζημιές σε περίπου 70 τάφους, σε ένδειξη διαμαρτυρίας προς την απόφαση να κλείνουν οι πόρτες του νεκροταφείου στις 9 το βράδυ, με αποτέλεσμα να καθυστερούν να επιστρέψουν στα σπίτια τους.
• Η δεύτερη τον Ιούνιο του 1931, από μέλη της εθνικιστικής, αντισημιτικής και αντικομμουνιστικής οργάνωσης «Εθνική Ένωσις Ελλάς», τα οποία λίγο πριν εξαπέλυσαν το πογκρόμ εναντίον της εβραϊκής συνοικίας Κάμπελ.

Το Νοέμβριο του 2014, το ΑΠΘ σε συνεργασία με την Ισραηλίτικη Κοινότητα Θεσσαλονίκης ανήγειραν ένα μνημείο σε ανάμνηση του παλιού εβραϊκού νεκροταφείου στο χώρο της Πανεπιστημιούπολης.

Το νέο εβραϊκό νεκροταφείο Θεσσαλονίκης, έκτασης 17.000 τ.μ., βρίσκεται στην περιοχή της Σταυρούπολης, όπου ο επισκέπτης μπορεί να δει τα ελάχιστα διασωθέντα μάρμαρα και οστά του παλιού κοιμητηρίου και ένα επιβλητικό μνημείο για τα θύματα του Ολοκαυτώματος.

Οι πληροφορίες του άρθρου βασίστηκαν στις εξής πηγές:

• «Το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης», άρθρο της Στέλλας Σαλέμ στο περιοδικό «Θεσσαλονικέων Πόλις» (τεύχος 6, Οκτώβριος 2001)
• «Η καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου Θεσσαλονίκης από τους Ναζί», άρθρο του Σπύρου Κουζινόπουλου στο ιστολόγιο «Φάρος του Θερμαϊκού»
• «Απανθρωποποιώντας τους νεκρούς: Η καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου της Θεσσαλονίκης υπό το φως των νέων πηγών», μελέτη στα αγγλικά του Λεόν Σαλτιέλ στο academia.edu

Κεντρική φωτογραφία: Άποψη του κατεστραμμένου εβραϊκού νεκροταφείου στην κατεχόμενη από τη Γερμανία Θεσσαλονίκη (Πηγή: United States Holocaust Memorial Museum)