Η καταστροφή της Σμύρνης μέσα από τα γραπτά Άγγλων και Αμερικανών. Τι αναφέρουν για την φωτιά, το πογκρόμ και την κατακρεούργηση του Μητροπολίτη

* Του Κυριάκου Αμανατίδη από την σελίδα Αλησμόνητες Πατρίδες

O Κεμάλ Ατατούρκ, υποχωρώντας προς τα ενδότερα της Μικράς Ασίας, παρέσυρε το ελληνικό στράτευμα σε μεγάλη απόσταση από τη βάση ανεφοδιασμού του, με αποτέλεσμα την εξάντληση των στρατιωτών, την κακή διατροφή τους, και το πεσμένο ηθικό τους.

Ενώ ο Κεμάλ αναδιοργάνωνε τον στρατό του, με την στρατιωτική και οικονομική βοήθεια από την Ιταλία, την Γαλλία και την Σοβιετική Ρωσία, οι ελληνικές δυνάμεις ακινητοποιήθηκαν σε μια περιοχή που ο χειμώνας είναι πολύ δριμύς, και η ζέστη του καλοκαιριού ανυπόφορη.

Όταν στα τέλη του Αυγούστου 1922 ο Κεμάλ ανέλαβε την πρωτοβουλία με επίθεση σε όλο το μήκος του μετώπου, οι ελληνικές γραμμές στην περιοχή του Αφιόν Καραχισάρ έσπασαν, με αποτέλεσμα την υποχώρηση του ελληνικού στρατού, η οποία στη συνέχεια εξελίχθηκε σε άτακτη φυγή προς το Αιγαίο Πέλαγος.

Το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος κατέφυγε στη Σμύρνη και σε προσκείμενες περιοχές, για να επιβιβασθεί σε πλοία για επιστροφή στην Ελλάδα. Όπως θα περίμενε κανείς, τους Έλληνες στρατιώτες ακολουθούσαν πανικόβλητοι και οι Έλληνες κάτοικοι από περιοχές που περνούσαν, φοβούμενοι την αντεκδίκηση των Τούρκων.

Για τα συμβάντα στη Σμύρνη μετά την αποχώρηση του ελληνικού στρατεύματος, και την κατάληψη της πόλης από τον τουρκικό στρατό, αντλώ τις πληροφορίες από Αμερικανούς και Άγγλους ιστορικούς και συγγραφείς, με το σκεπτικό ότι η αντικειμενικότητά τους δεν μπορεί να αμφισβητηθεί.

Ο Τζορτζ Χόρτον, Γενικός Πρόξενος των ΗΠΑ στη Σμύρνη, ο οποίος ήταν αυτόπτης μάρτυρας των συμβάντων στη Σμύρνη κατά τη διάρκεια του Σεπτεμβρίου 1922, δίνει την ακόλουθη περιγραφή για τους Έλληνες στρατιώτες, που είχαν αποκοπεί από το κύριο σώμα του στρατού, το οποίο είχε παρακάμψει τη Σμύρνη, πηγαίνοντας σε παραπλήσιο λιμάνι για να αποβιβασθεί στα πλοία:

«Τότε άρχισαν να φτάνουν οι ηττημένοι, σκονισμένοι και κουρελιασμένοι Έλληνες στρατιώτες, με το βλέμμα να κοιτάζει ίσια μπροστά, σαν υπνοβάτες… Χυνόντουσαν στην πόλη σε ένα ατέλειωτο ποτάμι με κατεύθυνση το σημείο της ακτής όπου είχε αποσυρθεί ο ελληνικός στόλος. Περπατούσαν σιωπηλοί, σαν φαντάσματα, χωρίς να κοιτούν ούτε δεξιά ούτε αριστερά. Κάπου κάπου, κάποιος στρατιώτης κατέρρεε από εξάντληση στο πεζοδρόμιο ή στο κατώφλι μιας πόρτας», (1).

Από τους Έλληνες της Μικράς Ασίας, που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια και τις περιουσίες τους, και κατά χιλιάδες ακολούθησαν τον ελληνικό στρατό, υπολογίζεται πως γύρω στις 200.000 είχαν καταφύγει στη Σμύρνη στις αρχές του Σεπτεμβρίου 1922.

Ενδεικτική της ανθρώπινης τραγωδίας είναι η ακόλουθη εικόνα που δίνει ο Τζορτζ Χόρτον:

«Πολλοί από τους πρόσφυγες κουβαλούσαν τους αρρώστους στους ώμους τους. Θυμάμαι ιδιαίτερα μια γυναίκα με γκρίζα μαλλιά η οποία σερνόταν μέσα στους δρόμους της Σμύρνης κουβαλώντας στην πλάτη της το σκελετωμένο γιο της που ψηνόταν στον πυρετό. Ήταν πιο ψηλός από τη μητέρα του και τα πόδια του σερνόντουσαν στο χώμα», (2).

Ο Άγγλος συγγραφέας Michael Llewellyn Smith δίνει την ακόλουθη περιγραφή για τους πρόσφυγες:

«Καθώς τα μαύρα μαντάτα, διαστρεβλωμένα από τις φήμες, έφταναν συνέχεια από το εξωτερικό, το ρυάκι των προσφύγων φούσκωνε και γινόταν σταθερό ρεύμα. Με την άφιξή τους επιβεβαίωναν αυτό που ήξεραν όλοι, ότι είχε έρθει το τέλος της ελληνικής παρουσίας στη Μικρά Ασία. Οι πρόσφυγες έφταναν κατά χιλιάδες στη Σμύρνη και σε όλες τις παράλιες πόλεις. Κοιμούνταν στις εκκλησίες, στα σχολεία, στα φιλανθρωπικά ιδρύματα των Αμερικανών, στις σχολές ιεραποστόλων της ΧΑΝ, και στους δρόμους… (3).

Στην προκυμαία της Σμύρνης είχε δημιουργηθεί το αδιαχώρητο, καθώς στρατιώτες και πολίτες προσπαθούσαν να επιβιβασθούν στα τελευταία από τα ελληνικά πλοία που έφευγαν από τη Σμύρνη, πριν φτάσει στην πόλη ο τουρκικός στρατός. Οι ελπίδες των Ελλήνων της Σμύρνης και των προσφύγων για εξασφάλιση μιας θέσης στα ελληνικά πλοία εξανεμίστηκαν όταν το βράδυ της 8^ης Σεπτεμβρίου είδαν και τα τελευταία ελληνικά πλοία να αποπλέουν από το λιμάνι της Σμύρνης, με κατεύθυνση προς τη χερσόνησο της Ερυθραίας, όπου ήταν συγκεντρωμένο το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού στρατού.

Το απόγευμα της ίδιας ημέρας επιβιβάστηκε στο αγγλικό πλοίο “Iron Duke” ο Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης, Αριστείδης Στεργιάδης, με προορισμό την Κωνσταντινούπολη, η οποία τότε ήταν υπό τη διοίκηση των Συμμάχων. Από εκεί μετέβηκε στη Γαλλία, όπου έζησε τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του, χωρίς ποτέ να πατήσει πόδι σε ελληνικό έδαφος.

Για τον Στεργιάδη γράφει τα ακόλουθα ο διδάκτορας Ιστορίας Βλάσης Αγτζίδης:

«Είναι χαρακτηριστικός -και απίστευτος- ο διάλογος Παπανδρέου-Στεργιάδη, που παραθέτει ο ιστορικός του μεσοπολέμου Γρηγόρης Δαφνής στο δίτομο έργο του «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων». Όταν ο Στεργιάδης ανακοίνωσε στο νεαρό τότε πολιτικό Γεώργιο Παπανδρέου την επερχόμενη καταστροφή, δέχθηκε την ερώτηση: «Γιατί δεν ειδοποιείτε τον κόσμο να φύγει;». Η απάντηση του Έλληνα Αρμοστή Σμύρνης ήταν η εξής: «Καλύτερα να μείνουν εδώ να τους σφάξει ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα θα ανατρέψουν τα πάντα!», (4).

Ο Τουρκικός στρατός μπαίνει στη Σμύρνη

Για την είσοδο των Τούρκων στη Σμύρνη ο Τζορτζ Χόρτον δίνει την ακόλουθη περιγραφή:

«Γύρω στις έντεκα το πρωί της 9^ης Σεπτεμβρίου 1922 ακούστηκαν κραυγές τρόμου. Βγαίνοντας στην πόρτα του Προξενείου, είδα ένα πλήθος πρόσφυγες, κυρίως γυναίκες, να εφορμούν με τρόμο στο κτίριο αναζητώντας άσυλο… Μια ματιά από το μπαλκόνι που έβλεπε στην προκυμαία έκανε εμφανή την αιτία του τρόμου τους: το τουρκικό ιππικό προχωρούσε σε φάλαγγα κατά μήκος της προκυμαίας, καθ’ οδόν προς τους στρατώνες του Διοικητηρίου στην άλλη άκρη της πόλης. Ήταν ρωμαλέοι άντρες και βάδιζαν με άψογη τάξη. Φαίνονταν καλοθρεμμένοι και ξεκούραστοι. Πολλοί ανάμεσά τους είχαν τα μογγολικά χαρακτηριστικά που συναντά κανείς μεταξύ των μουσουλμάνων της Μικράς Ασίας» (5).

Ο Χόρτον γράφει πως καθώς οι τελευταίοι Έλληνες στρατιώτες είχαν αποβιβασθεί στα ελληνικά πλοία το βράδυ της 8^ης Σεπτεμβρίου, οι Τούρκοι γρήγορα έγιναν οι κυρίαρχοι της Σμύρνης, και περίπολοι στρατιωτών έκαναν την εμφάνισή τους στους δρόμους της πόλης από την 9^η Σεπτεμβρίου. Δεδομένου ότι οι τελευταίοι Έλληνες στρατιώτες εγκατέλειψαν τη Σμύρνη στις 8 Σεπτεμβρίου 1922, την ευθύνη για τα επεισόδια που άρχισαν να εκδηλώνονται από τις 9 Σεπτεμβρίου, τα οποία περιγράφουν οι ξένοι ιστορικοί,  την φέρνει ακέραια ο τουρκικός στρατός.

Γράφει ο Χόρτον:

«Το βράδυ της 9^ης Σεπτεμβρίου άρχισε η λεηλασία και η σφαγή. Πυροβολισμοί ακούγονταν από διάφορες μεριές της πόλης όλη τη νύχτα, και, το επόμενο πρωί, γνήσιοι Αμερικανοί πολίτες, άνδρες και γυναίκες, έκαναν τις πρώτες αναφορές για πτώματα στους δρόμους του εσωτερικού της πόλης», (6).

Μια από τις πιο φρικαλέες πράξεις των Τούρκων ήταν η κυριολεκτική κατακρεούργηση του Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομου.

Στις 9 Σεπτεμβρίου Τούρκοι στρατιώτες πήραν τον Μητροπολίτη από τη Μητρόπολη και τον πήγαν στο Διοικητήριο του στρατηγού Νουρεντίν, ο οποίος είχε αναλάβει τη διοίκηση της Σμύρνης. Στη συνέχεια, ο Νουρεντίν παράδωσε τον Μητροπολίτη στον έξαλλο όχλο έξω από το γραφείο του, να τον κάνει ό,τι ήθελε.

Ο Michael Llewellyn Smith περιγράφει ως ακολούθως τις τελευταίες μαρτυρικές στιγμές του Μητροπολίτη Χρυσόστομου:

«Άρπαξαν το Μητροπολίτη και κακοποιώντας τον, τον πήγαν ως το μαγαζί του Ισμαήλ, ενός Λεβαντίνου κουρέα. Εκεί έντυσαν τον Χρυσόστομο με την άσπρη μπλούζα του κουρέα και το πλήθος άρχισε να τον χτυπάει και να τον προπηλακίζει. Βγήκαν μαχαίρια, και ο όχλος έπεσε επάνω του. Προτού πεθάνει ο Μητροπολίτης ακρωτηριάστηκε φρικτά», (7).

Στόχος των Τούρκων υπήρξαν και οι Αρμένιοι της Σμύρνης. Ο Michael Llewellyn Smith δίνει την ακόλουθη περιγραφή:

«Τη νύχτα της 10^ης Σεπτεμβρίου, η σφαγή των Αρμενίων είχε γίνει συστηματική και πήρε μέρος σ’ αυτήν και ο τουρκικός στρατός. Διαδραματίστηκαν φρικιαστικές σκηνές, σωστό μακελειό. Αρμένιοι που είχαν συγκεντρωθεί στις εκκλησίες τους περικυκλώθηκαν και οδηγήθηκαν στο θάνατο», (8).

 Η Σμύρνη μάνα καίγεται…

Η παραπάνω παράγραφος απροέρχεται από το βιβλίο του Βρετανού ιστορικού συγγραφέα Giles Milton “Paradise Lost – Smyrna 1922. The Destruction of Islam’s City of Tolerance”, Λονδίνο 2008, σελ. 302. Το βιβλίο μεταφράστηκε στα ελληνικά με τίτλο «Σμύρνη, ο Χαμένος Παράδεισος», Εκδόσεις Μίνωας.

Τις πληροφορίες που δίνει στο εν λόγω βιβλίο του ο Giles Milton τις άντλησε από μέλη μεγάλων ευρωπαϊκών οικογενειών που είχαν ζήσει στη Σμύρνη πριν την καταστροφή, και είχαν ασχοληθεί με το εμπόριο και τη βιομηχανία. Μεταφέρω πιο κάτω μέρος από συνέντευξη που ο Giles Milton έδωσε στην αθηναϊκή εφημερίδα Η Καθημερινή (7/12/2008):

«Η καταστροφή της Σμύρνης δεν έγινε ένα οικουμενικό μάθημα για τον κόσμο. Σίγουρα δεν έγινε για τις κυβερνήσεις. Δεν είμαι Έλληνας για  να διαισθάνομαι τον πόνο που προκαλεί η λέξη Σμύρνη, αλλά ο κυνισμός με τον οποίον αντιμετώπισαν το θέμα η βρετανική και η αμερικανική κυβέρνηση είναι σοκαριστικός. Σε ανθρωπιστικό επίπεδο ήταν μια καταστροφή τεράστιας κλίμακας, η πρώτη που είδαμε τον 20ό αιώνα. Ήταν επίσης το πρώτο δείγμα βάναυσης ρεάλ πολιτίκ. Οι ξένες κυβερνήσεις γύρισαν την πλάτη στο πλήθος που ήταν έτοιμο να σφαγιαστεί, για να μη φανεί ότι θα σώσουν τους εχθρούς της Τουρκίας».

Η 13^η Σεπτεμβρίου (με το νέο ημερολόγιο) είναι η αποφράδα ημερομηνία για τους Έλληνες, αλλά και τους Αρμένιους κατοίκους της Σμύρνης, καθώς και για τις εκατοντάδες χιλιάδες Ελλήνων προσφύγων που είχαν καταφύγει στην πόλη. Την ημέρα αυτή, σύμφωνα με όλες τις μαρτυρίες, οι Τούρκοι, στρατιώτες και πολίτες, έβαλαν φωτιά στις ελληνικές και αρμενικές συνοικίες, με αποτέλεσμα την πλήρη αποτέφρωσή τους. Μόνο οι μουσουλμανικές και οι εβραϊκές συνοικίες έμειναν άθικτες. Ο Τζορτζ Χόρτον, που την περίοδο εκείνη ήταν Γενικός Πρόξενος των ΗΠΑ στη Σμύρνη, και υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας της πυρπόλησης και των σφαγών, δίνει την ακόλουθη περιγραφή:

«Μετά την ολοκληρωτική καταστροφή της αρμενικής συνοικίας, οι Τούρκοι στρατιώτες έβαλαν φωτιά ταυτόχρονα σε πολλά σπίτια. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, διάλεξαν την ώρα που φυσούσε δυνατός άνεμος σε κατεύθυνση αντίθετη από τη μουσουλμανική συνοικία». 

Ο Χόρτον επικαλείται και τη μαρτυρία της Minnie Mills, η οποία την περίοδο εκείνη ήταν Διευθύντρια του Αμερικανικού Κολλεγίου Θηλέων της Σμύρνης. Ο Χόρτον μεταφέρει ως ακολούθως την περιγραφή που του έδωσε η Mills:

«Έβλεπα καθαρά τους Τούρκους να κουβαλούν τους τενεκέδες με το πετρέλαιο μέσα στα σπίτια, από τα οποία ξεπετάγονταν φλόγες αμέσως κατόπιν. Δεν υπήρχε ούτε ένας Αρμένιος, και τα μόνα άτομα που κυκλοφορούσαν ήταν Τούρκοι στρατιώτες του τακτικού στρατού με κομψές στολές», (2).

Ο Michael Llewellyn Smith δίνει την ακόλουθη περιγραφή στο βιβλίο του «Το όραμα της Ιωνίας – Η Ελλάδα στη Μικρά Ασία, 1919-1922», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2009, σελ. 538:

«Η αρμενική, η ελληνική και η «φράγκικη» ή ευρωπαϊκή συνοικία είχαν σχεδόν εντελώς καταστραφεί. Μόνον οι εβραϊκές και οι τουρκικές συνοικίες απόμεναν… Με φρικιαστική ακρίβεια, η φωτιά εξέφραζε συμβολικά το ξερίζωμα και την καταστροφή της ελληνικής και της αρμενικής Σμύρνης. Η ελληνική Σμύρνη είχε πεθάνει…».

Ο Τζορτζ Χόρτον επικαλείται τις μαρτυρίες και Άγγλων για την πυρκαγιά:

«Μια από τις πιο σημαντικές μαρτυρίες σχετικά με την πυρκαγιά είναι η έκθεση που υπογράφει ο Αγγλικανός εφημέριος της Σμύρνης, Αιδεσιμότατος Charles Dobson, και μια επιτροπή από σημαίνοντες Βρετανούς κατοίκους της περιοχής, συμπεριλαμβανομένων των Αγγλικανών εφημερίων του Μπουρνόβα και του Μπουτζά. Η έκθεση αυτή επιρρίπτει την ευθύνη για την πυρκαγιά στους Τούρκους, «οι πιο φανατικοί από τους οποίους, μετά από ελεύθερο πλιάτσικο τριών ημερών, πυρπόλησαν την πόλη με την ελπίδα να διώξουν το μη-μουσουλμανικό και μη-εβραϊκό στοιχείο. Η έκθεση, που προέρχεται από μια τόσο αξιόπιστη πηγή, δεν αφήνει καμιά αμφιβολία για το γεγονός ότι η Σμύρνη πυρπολήθηκε από τους Τούρκους», (3).

Δεν ήταν μόνο η πυρκαγιά, που δημιούργησε το δράμα στη Σμύρνη στα μέσα του Σεπτεμβρίου 1922. Ήταν και οι σφαγές του άμαχου πληθυσμού. Ο Giles Milton, στο βιβλίο του, στο οποίο αναφέρθηκα πιο πάνω, δίνει τα ακόλουθα στοιχεία:

«Είναι δύσκολο να υπολογίσει κανείς τον αριθμό των νεκρών με ακρίβεια. Σύμφωνα με τον Edward Hale Bierstadt, ο οποίος ήταν επικεφαλής της Επιτροπής Άμεσης Βοήθειας των ΗΠΑ, περίπου 100.000 είχαν σκοτωθεί, και 160.000 εξορίσθηκαν στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας…», (4).

Και ο Τζωρτζ Χόρτον τοποθετεί τους νεκρούς στις 100.000. Γράφει:

«Το πρακτορείο Reuters, σε ανταπόκριση της ίδιας ημερομηνίας (18 Σεπτεμβρίου 1922), μεταδίδει: «Από τις περιγραφές που έχουμε, δεν είναι δυνατό να εξαχθεί ακριβής αριθμός θυμάτων, αλλά υπάρχει φόβος ότι οπωσδήποτε υπερβαίνουν τις εκατό χιλιάδες», (5).

Για εκείνους που είχαν σταλθεί στα τάγματα εργασίας, στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας, ο Llewellyn Smith δίνει την ακόλουθη περιγραφή:

«Η μεγάλη έξοδος των χριστιανών από τη Μικρά Ασία είχε ξεκινήσει. Πλοία από πολλές χώρες έφταναν στα λιμάνια της για παραλάβουν τα φορτία των προσφύγων. Από τους αρτιμελείς άνδρες, μόνον οι τυχεροί κατόρθωσαν να διαφύγουν. Οι υπόλοιποι, από 18 ως 45 χρονών, συγκεντρώθηκαν από τους Τούρκους στη Σμύρνη και, αφού κηρύχθηκαν επισήμως αιχμάλωτοι με διάταγμα του τουρκικού κράτους, στάλθηκαν στο εσωτερικό για να ενταχθούν στα τάγματα εργασίας. Για πολλούς, αυτό ισοδυναμούσε με θάνατο. Οι γυναίκες και τα παιδιά χωρίστηκαν από τους άντρες τους, στριμώχτηκαν στα πλοία και διαπεραιώθηκαν στον Πειραιά ή στη Θεσσαλονίκη», (6).

Μετά από τις παραπάνω αναφορές από ξένους ιστορικούς, παραθέτω μια παράγραφο τεσσάρων γραμμών, στην οποία υποτίθεται ότι καλύπτονται από το σχολικό βιβλίο «Ιστορία ΣΤ΄ Δημοτικού – Στα νεότερα και σύγχρονα χρόνια» η πυρπόληση της Σμύρνης και οι σφαγές του άμαχου πληθυσμού.

«Ένα χρόνο μετά, οι τουρκικές δυνάμεις, με ηγέτη τον Κεμάλ, επιτίθενται και αναγκάζουν τα ελληνικά στρατεύματα να υποχωρήσουν προς τα παράλια. Στις 27 Αυγούστου 1922 (9 Σεπτεμβρίου1922 με το νέο ημερολόγιο) ο τουρκικός στρατός μπαίνει στη Σμύρνη. Χιλιάδες Έλληνες συνωστίζονται στο λιμάνι προσπαθώντας να μπουν στα πλοία και να φύγουν για την Ελλάδα», σελ. 100.

Μάλιστα, μέσα σε μια παράγραφο τεσσάρων γραμμών, στις οποίες δεν γίνεται καν λόγος για την πυρκαγιά, για τις σφαγές και για τις απελάσεις των ανδρών, ένα σχολικό βιβλίο, που κυκλοφόρησε από τον κρατικό Οργανισμό Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων το 2006, «κάλυψε» την μεγαλύτερη τραγωδία του σύγχρονου Ελληνισμού. Η παραπάνω παραποίηση της ιστορίας στο εν λόγω βιβλίο δεν είναι η μόνη. Ευτυχώς που, μετά από παλλαϊκή κατακραυγή, το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων απέσυρε «το βιβλίο της ντροπής» πριν από δύο χρόνια. Όμως, η επί κεφαλής της συγγραφικής ομάδας, Μαρία Ρεπούση, συνεχίζει να διδάσκει ελληνική ιστορία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Το 2007, ένα χρόνο μετά την κυκλοφορία του εν λόγω βιβλίου, πήρε και προαγωγή σε Αναπληρώτρια Καθηγήτρια!

Μακριά, ομολογουμένως, η διαδρομή που επιχείρησα, από την ίδρυση της Σμύρνης από Έλληνες έποικους στην αχλή του 10^ου αιώνα π. Χ., μέχρι το επώδυνο τέρμα της στο πρώτο τέταρτο του 20^ού αιώνα, με τις σφαγές των Ελλήνων, και των Αρμενίων, κατοίκων της, την πυρπόληση του ελληνικού και αρμενικού τμήματος της πόλης από το στράτευμα του Μουσταφά Κεμάλ, και τον τελικό, και απάνθρωπο, ξεριζωμό ενός λαού που έζησε στον τόπο εκείνο για τρεις χιλιάδες χρόνια… Οι ιστορικοί καταγράφουν και τα πιο τραγικά γεγονότα με την αντικειμενικότητα και αποστασιοποίηση που απαιτεί η επιστήμη τους.

Στην περίπτωση της Μικρασιατικής Καταστροφής, επαφίεται στους ποιητές να εμβαθύνουν στην ανθρώπινη διάσταση των ιστορικών γεγονότων, στους μουσικούς να την επενδύσουν με τον ελεγειακό της τόνο, και στους τραγουδιστές να την ερμηνεύσουν, για να νιώσουμε το δράμα των θυμάτων, και να συνειδητοποιήσουμε την εθνική τραγωδία. Αυτό το τρίπτυχο της τέχνης έχει επιτύχει η τριάδα Πυθαγόρας – Καλδάρας – Νταλάρας με τη σύνθεση που αρχίζει με τους ακόλουθους στίχους:

* Του Κυριάκου Αμανατίδη, Bachelor of Arts, Melbourne University, Bachelor of Letters, University of New England. Για πάνω από 30 χρόνια δίδαξε ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία σε προγράμματα Ελληνικών Σπουδών δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στη Μελβούρνη.

Σημειώσεις

1. George Horton «Η μάστιγα της Ασίας», Βιβλιοπωλείο της «Εστίας», Αθήνα 2006, σελ. 113-114.
2. Όπως πιο πάνω, σελ. 113.
3. Michael Llewellyn Smith, «Το Όραμα της Ιωνίας – Η Ελλάδα στη Μικρά Ασία, 1919-1922», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης», Αθήνα 2009, σελ. 517. Ο Llewellyn Smith αντλεί τις πληροφορίες του από το αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών της Βρετανίας.
4. Αθηναϊκή εφημερίδα «Η Καθημερινή», 24/09/2000.
5. Όπως το (1), σελ. 119.
6. Όπως το (1), σελ. 120.
7. Όπως το 3, σελ. 534.
8. Όπως το (1), σελ. 126.