Η γυναίκα με τα περίτεχνα χάλκινα κοσμήματα. Τι δείχνουν τα σπάνια εκθέματα από τη Μεγάλη Ελλάδα στο Μουσείο της Ακρόπολης

Το Μουσείο Ακρόπολης παρουσιάζει από τις 18 Οκτωβρίου 2024 έως και τις 26 Ιανουαρίου 2025 την έκθεση «Οι αρχαίοι πολιτισμοί της Basilicata – Θησαυροί που έρχονται στο φως» στην αίθουσα των περιοδικών εκθέσεων.

Πρόκειται για την περιοχή στην νότια άκρη της Ιταλίας, στο κέντρο του κόλπου του Τάραντα, της Οινωτρίας γης, γνωστής σήμερα ως Basilicata.

Εντύπωση προκαλεί ο σκελετός γυναίκας που είναι “ντυμένη” με χάλκινα διακοσμητικά στοιχεία και κοσμήματα. Η χρονολόγηση αφορά στο πρώτο μισό του 8ου αι. π.Χ.

Τα γυναικεία χάλκινα κυρίως κοσμήματα, συγκρίνονται με ανάλογα από τη βόρεια Ελλάδα και τη Μακεδονία, από τις Αιγές (Βεργίνα). Παραπέμπουν σε μετακινήσεις πληθυσμών, όχι μόνον ομάδων, ή για εμπο­ρικούς σκοπούς, αλλά και επιγαμιών.

Μέσα από αυτήν την έκθεση, ο επισκέπτης θα γνωρίσει τον πολιτισμό που συνάντησαν οι Έλληνες από την Πελοπόννησο και τη νησιωτική αρχαία Ελλάδα στα μεγάλα ταξίδια τους για εγκατάσταση στη γη της Ιταλίας και της Σικελίας, κυρίως στο μέρος αυτό που ονομάστηκε αργότερα Μεγάλη Ελλάδα.

Η έκθεση περιλαμβάνει πάνω από 300 αντικείμενα από τις συλλογές του Εθνικού Μουσείου της Σκιρίτιδας, του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου του Μεταποντίου και των Εθνικών Μουσείων της Matera, τα περισσότερα από τα οποία φυλάσσονταν στις αποθήκες και έτσι, μέχρι τώρα, ήταν «αόρατα».

Ο Γενικός Διευθυντής του Μουσείου Ακρόπολης, Καθηγητής Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης, αναφέρει χαρακτηριστικά:

“Στην Έκθεση περιλαμβάνονται κυρίως τα υλικά κατάλοιπα που προέρχονται από τα­φές, για να το πω ποιητικά παραφράζοντας τον Σεφέρη «από φαντάσματα και φάσματα, φιλιά και χείλη χωνεμένα, με τα παραπετάσματα του χρόνου διάπλατα ανοιχτά».

Δηλα­δή μέσα από ταφές γυναικών και ανδρών, μέσα από προσωπικά αντικείμενα που τους εναπόθεσαν στις ταφές οι κηδευτές τους, συγγενείς και φίλοι, για το μεγάλο ταξίδι στον Άδη.

Με αντικείμενα συνοδευτικά που φανερώνουν τις πίστεις και τις δοξασίες τους, τις σχέσεις και τα έθιμά τους όταν αυτοί ήσαν εν ζωή, τόσο με έργα του πρώιμου πολιτισμού της Basilicata όσον κι αργότερα με έργα-αντικείμενα, τα οποία σχετίζονται με τους Έλ­ληνες που κατέφθασαν στην περιοχή. Αντικείμενα που κατάπινε η γη στις ταφές και που τώρα πρωταγωνιστούν στις προθήκες της Έκθεσης».

Τα εξαιρετικά αντικείμενα που παρουσιάζονται στην έκθεση και αποτελούν κτερίσματα σε ανδρικούς και κυρίως γυναικείους τάφους.

Συγκεντρώθηκαν σε 21 προθήκες και μαρτυρούν τον πλούτο και τον ηγεμονικό ρόλο των προσώπων μέσα στις κοινότητές τους. Αποκαλύπτουν επίσης τις πολιτιστικές και εμπορικές επαφές με τις περιοχές της ευρύτερης Αδριατικής, της Ετρουρίας (Τυρρηνίας) και του Αιγαίου.

Ο πολιτισμός των Οινωτρών

Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στους Οινωτρούς, έναν αρχαίο ιταλικό λαό που κατοικούσε από τον 9ο έως τον 6ο αιώνα π.Χ. στο νότιο τμήμα της περιοχής, στην ακτογραμμή του Ιονίου και την ενδοχώρα του.

Η ανθρωπολογική κουλτούρα του θανάτου, όπως αντιπροσωπεύεται από τα ταφικά σύνολα, αποτελεί το πρωταρχικό στοιχείο για την κατανόηση της κοινωνικής ζωής αυτών των ανθρώπων. Η ομορφιά των αντικειμένων μαρτυρά σημαντικές πολιτιστικές επαφές και ανταλλαγές.

Ιδιαίτερα ξεχωρίζουν τα κοσμήματα από κράμα χαλκού και ήλεκτρο

Ο Γενικός Διευθυντής Μουσείων του Υπουργείου Πολιτισμού της Ιταλίας, Καθηγητής Massimo Osanna, ανέφερε:

“Η έκθεση αναφέρεται σε έναν ‘τόπο διασύνδεσης’, στον οποίο οι σχέσεις μεταξύ Ελλήνων και τοπικών πληθυσμών λαμβάνουν διαφορετικές μορφές ανάλογα με τον τόπο και τον χρόνο, με περιπτώσεις εδαφικής κατοχής και βίαιων συγκρούσεων αλλά και περιπτώσεις πιο σύνθετης αλληλεπίδρασης”. 

Η έκθεση  καθιστά εμφανείς τις πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ελληνικών φύλων που εγκαταστάθηκαν στις ακτές και των τοπικών πληθυσμών που κατοικούσαν στην εκτεταμένη ενδοχώρα. Αλληλεπιδράσεις που εκδηλώνονται στις σχέσεις φιλοξενίας, στις ανταλλαγές δώρων, στις μετακινήσεις των κοπαδιών και στο εμπόριο.

Ταφικά έθιμα

Από τα πιο σημαντικά συνοδευτικά αντικείμενα των νεκρών είναι τα πρώιμα μεταλ­λικά τεχνουργήματα, όχι μόνον τα όπλα αλλά, κυρίως η χάλκινη σκευή των ενδυμάτων και των κοσμημάτων των γυναικών.

Αυτή η τελετουργική επίδειξη του πλούτου κατά τη διάρκεια των ταφικών τελετών αντανακλούσε το κύρος όχι μόνον των νεκρών, αλλά και τη δύναμη και τον πλούτο των «οίκων» τους, τη στιγμή μάλιστα που αυτά αποσύρο­νταν από τη χρήση για πάντα.

Το ελληνικό στοιχείο

Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία κεραμικών, όχι τόσο κατά την πρώιμη φάση (11ος-8ος αι. π.Χ.) όσον αυτής κυρίως του 8ου, 7ου και 6ου αι. π.Χ.

Οι επιρροές από νη­σιωτικά κέντρα του Ιονίου, της Πελοποννήσου (Κόρινθος) ή των Κυκλάδων (κυρίως Πάρου και Νάξου), είναι εμφανείς.

Τα κτερίσματα που παραπέμπουν σε γυναικείες δραστηριότητες, όπως η υφαντική αλλά και τα μεταλλικά κοσμήματα, όπως οι φρυγικές πόρπες, όπλα, κοσμήματα και έπιπλα μεικτών τεχνικών από σίδηρο, χαλκό, ασήμι, χρυ­σό, κεχριμπάρι και ελεφαντόδοντο, παραπέμπουν σε τεχνικές που είναι γνωστές και από τους στίχους του Ομήρου.

Στους ανδρικούς τάφους τα όπλα μαρτυρούν την υιοθέτηση στοιχείων του ελληνικού οπλικού εξοπλισμού και είναι επεξεργασμένα από πολεμιστές-ιππείς. Εμφανίζονται επίσης σκεύη που σχετίζονται με την κατανάλωση κρασιού και κρέατος, που παραπέμπουν στην τελετουργική πρακτική των συμποσίων.

Ιδιαίτερα είναι τα ευρήματα από την Incoronata και το Μεταπόντιο, τη μεγάλη νεκρό­πολη στα βορειοδυτικά του.

Κεραμεικά και μεταλλικά, πολυτελή αντικείμενα διαφόρων τεχνικών, φαίνεται να οδηγούν σε εδραιωμένες σχέσεις,  οι οποίες έχουν ερμηνευτεί συχνά ως ανταλλαγές αριστοκρατικών γενών, πέραν των εμπορικών σχέσεων.

Τα αντι­κείμενα αυτά δεν είναι ευρήματα που προέρχονται από τον δημόσιο χώρο ή από ιερά, αλλά αποτελούν δείγματα μιας επίδειξης χλιδής και παραπέμπουν σε έθιμα που συνηθίζο­νταν σε ελληνικούς χώρους και σε περιοχές που αντιστοιχούν σε ελληνικούς οικισμούς της ιταλικής χερσονήσου.

Η Έκθεση επικεντρώνεται στον συγκεκριμένο χώρο της Basilicata, αναδεικνύο­ντας τον πολιτισμό της περιοχής από το τέλος της Εποχής του Χαλκού (11ος αι. π.Χ.) και την αρχή της πρώιμης Εποχής του Σιδήρου, φθάνοντας στον 6ο αι. π.Χ. και όχι στους Μυκηναϊκούς χρόνους.

Λορέντσο Μπρατσέζι, καθηγητής Ελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβα : Είμαστε όλοι Έλληνες

Γράφει ο Μανφρέντι στο βιβλίο του “Οι Έλληνες της Δύσης” ότι “όλοι οι Ιταλοί σε κάποια περίοδο της ιστορίας υπήρξαμε ­και ίσως είμαστε ακόμα­ Έλληνες».

Ο ιταλός ελληνιστής, ανακεφαλαιώνοντας την ιστορία του ελληνικού αποικισμού στη Δύση κατά το τέλος της εποχής του χαλκού και την αρχή της εποχής του σιδήρου, έχει ενσωματώσει στο έργο του τις πιο πρόσφατες θεωρίες, βάσει των νεότερων αρχαιολογικών ερευνών, για το τέλος του μυκηναϊκού πολιτισμού, τον λεγόμενο αρχαιοελληνικό Μεσαίωνα, την εικόνα της Ευρώπης στην αυγή των ιστορικών χρόνων και τη συνύπαρξη Ελλήνων, Ασσυρίων, Φοινίκων, Ετρούσκων, Κελτών και άλλων λαών στην ­τότε­ παγκόσμια σκακιέρα.

Η Μεγάλη Ελλάδα

Η Μεγάλη Ελλάδα ( λατινικά: Magna Graecia ή Magna Grecia, ιταλικά: Grande Ellade) ήταν η ονομασία που είχαν δώσει οι Ρωμαίοι στην επικράτεια των διαφόρων αρχαίων ελληνικών αποικιών στη Σικελία και τη Νότια Ιταλία.

Σύμφωνα με τον Στράβωνα που έχει γράψει τη σημαντικότερη αρχαία γεωγραφία, η Μεγάλη Ελλάδα ιδρύθηκε ήδη από την εποχή του Τρωικού πολέμου από τους Έλληνες.

Η οικονομική και δημογραφική ανάπτυξη του ελλαδικού χώρου αλλά και οι ενδοκοινοτικές πολιτικές συγκρούσεις οδήγησαν ένα τμήμα του ηπειρωτικού και του νησιωτικού πληθυσμού σε ένα ρεύμα αποικισμών, που είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός μεταναστευτικού κύματος προς όλες τις περιοχές της Μεσογείου.

Από τον 8ο μέχρι τον 6ο αιώνα π.Χ. οι Έλληνες είχαν αποικήσει σχεδόν όλη τη Μεσόγειο. Σε αντίθεση με την άναρχη μετακίνηση ελληνικών φύλων των προηγούμενων αιώνων, αυτή τη φορά, οι επιχειρήσεις μετατόπισης ήταν μαζικές και οργανωμένες.

Κατά την πρώτη φάση του Μεγάλου Αποικισμού, αποστολές κυρίως από την Εύβοια, την Κόρινθο και τα Μέγαρα εποίκησαν την νότια Ιταλία και τη Σικελία. Την περίοδο εκείνη ιδρύθηκαν μερικές από τις σημαντικότερες αποικίες: οι Συρακούσες, το Λεντίνι (αρχαίοι Λεοντίνοι), ο Τάραντας  (ή Ταράντο στα ιταλικά σήμερα), η Κατάνια (αρχαία Κατάνη), η Σύβαρις.

Προς τη δύση οι Έλληνες αποίκισαν τις ακτές του Ιονίου (η Κόρινθος αποίκισε την Κέρκυρα, τη Λευκάδα, την Επίδαμνο, την Απολλωνία κ.λπ.), την Ιλλυρία, τη Σικελία και τη Νότια Ιταλία.

Τάραντας

Με την ολοκλήρωση του αποικισμού, η κατανομή του ελληνισμού στη Μεσόγειο έχει ολοκληρωθεί. οι νέες ελληνικές πόλεις γνώρισαν τεράστια άνθιση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Τάραντας.

Ο Τάρας ή Τάραντας είναι πόλη στην Απουλία της Νότιας Ιταλίας που ιδρύθηκε από Σπαρτιάτες τον 8ο αιώνα π.Χ. κατά την περίοδο του ελληνικού αποικισμού.

Αποτελεί την μοναδική αποικία στην Μεγάλη Ελλάδα που ιδρύθηκε από τους Σπαρτιάτες. Εξελίχθηκε σε μία από τους σημαντικότερες πόλεις του ελληνικού κόσμου και διέθετε μεγάλη οικονομική, στρατιωτική, πολιτική και πολιτιστική ισχύ. Εκεί γεννήθηκαν σπουδαίοι φιλόσοφοι, στρατηγοί, συγγραφείς και αθλητές.

Τα επτά χρόνια που κυβέρνησε ο Αρχύτας ο Τάραντας είχε υπό την εξουσία του όλες τις Ελληνικές αποικίες στη νότια Ιταλία.

Έως τα μέσα του 6ου π.Χ. αιώνα, η Ελλάδα έγινε το πολιτισμικό και γλωσσικό κέντρο μιας γεωγραφικής περιοχής πολύ μεγαλύτερης των φυσικών ορίων της. Αν και οι αποικίες δεν ελέγχονταν πολιτικά από τις μητροπόλεις τους, λόγω της απόστασης από αυτές, η διατήρηση των εμπορικών, θρησκευτικών και πολιτισμικών δεσμών βοήθησε στη δημιουργία ενός ζωντανού ιστού αλληλεπίδρασης.

Αρχική φωτογραφία: Σκελετός γυναίκας που είναι “ντυμένη” με χάλκινα διακοσμητικά στοιχεία και κοσμήματα  Α’ μισό 8ου αι. π.Χ. Πηγή:Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Σιρίτιδας