Η ευρωπαϊκή στροφή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η “περίοδος της τουλίπας” και η εξέγερση στην Κωνσταντινούπολη

του αναγνώστη μας και ιστορικού, Απόστολου Δημητριάδη

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία τον 18ο αιώνα βρισκόταν «επί ξυρού ακμής», σε ένα μεταβατικό στάδιο ανοίγματος προς τη Δυτική Ευρώπη.

Όμως, ο συνδετικός κρίκος της διατήρησης της δομής της κοινωνίας βρισκόταν στη θρησκεία. Η οποιαδήποτε τάση προς εκσυγχρονισμό θα συναντούσε την ισχυρή αντίδραση διαφόρων συντεχνιών, που έβλεπαν να απειλούνται τα κεκτημένα τους. Ο σταδιακός μαρασμός, οικονομικός και επεκτατικός, θα δώσει περιθώρια στον «Μεγάλο Ασθενή της Ευρώπης»;

Ο Σουλτάνος και οι συγκρούσεις

Το Οθωμανικό κράτος διοικούνταν από τον Σουλτάνο, ο οποίος όφειλε να σέβεται τους κανόνες της Ισλαμικής Θρησκείας. Ως εκ τούτου, έφερε το προσωνύμιο «Γαζής» (Πολεμιστής της Πίστης) και ήταν εγγυητής της προστασίας των υπηκόων του από αυθαιρεσίες.  

Τον 18ο αιώνα οι σημαντικότεροι αντίπαλοι των Οθωμανών είναι οι Αψβούργοι, οι Ρώσοι και οι Σαφαβίδες της Περσίας.

Οι στρατιωτικές συγκρούσεις, ενώ δεν επιφέρουν μεγάλο πλήγμα στους Οθωμανούς, καθώς απώλεσαν τμήματα επαρχιών, όπως την Ουγγαρία και την Κριμαία, όμως, κατέρριψαν τον «μύθο» της ανωτερότητας των Μουσουλμάνων έναντι των απίστων.

Με τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζί (1774) και την αποδοχή της ήττας των Οθωμανών στον Ρωσοτουρκικό Πόλεμο(1768-1774) εμφανίζεται το εφαλτήριο της πτώσης: «Το Ανατολικό Ζήτημα».

Οι επιπτώσεις στον κοινωνικό ιστό

Αυτή η στασιμότητα προκάλεσε αλυσιδωτές αντιδράσεις στην κοινωνία. Η άσκηση της Κεντρικής Εξουσίας σταδιακά μειώθηκε και αντικαταστάθηκε από τοπικούς εκπροσώπους στις Επαρχίες. Η φορολογία, λόγω των ισχνών οικονομικών, επιβάρυνε και τους Μουσουλμάνους (Ασκερί) και τους ζιμμήδες (μη μουσουλμάνους-ρεαγιά).

Οι έκτακτοι φόροι μετατράπηκαν σε τακτικοί (αβαρίζ, νουζούλ κ.α.) ενώ η εκμίσθωση των φόρων (Ιλτιζάμ) διαμόρφωσε ένα θολό τοπίο για την εποπτεία και την καταγραφή των φορολογικών καταλόγων.

Το κενό που δημιούργησε η Κεντρική Εξουσία καλύφθηκε από τοπάρχες, τους λεγόμενους «Αγιάν» οι οποίοι επέκτειναν την δραστηριότητα τους, πέρα από την είσπραξη φόρων, στη χορήγηση δανείων, τη συγκέντρωση στρατού για τις εκστρατείες, στο εμπόριο και στη κατοχή της γαιοκτησίας. Γνωστοί «Αγιάν» υπήρξαν ο Αλί Πασάς των Ιωαννίνων και ο Οσμάν Πασβάντογλού στο Βιδίνι.

Στο στρατιωτικό επίπεδο, διαφαίνεται η ανάγκη εκσυγχρονισμού του στρατού, παρά τη δυσαρέσκεια του σώματος των Γενιτσάρων και θρησκευτικών κύκλων που έβλεπαν καχύποπτα τη τεχνολογία των απίστων. Τη δεκαετία του 1730 οργανώθηκε από τον Γάλλο κόμη Κλώντ Αλεξάντρ ντε Μπονεβάλ σώμα ολμιστών (χουμπαρατζί).

Η δυσαρέσκεια και η περίοδος της τουλίπας

Οι θρησκευτικοί λειτουργοί του Ισλαμικού Νόμου παρατηρούσαν μία «εκφυλιστική»  πορεία της κοινωνίας. Το κίνημα των ιεροκηρύκων των τζαμιών της Κωνσταντινούπολης, των Καντιζαντελί (17ος αιώνας), έδωσε αέρα συντηρητισμού.

Οι σχέσεις με την άρχουσα τάξη έγιναν εντονότερες καθώς μπαινόβγαιναν στα παλάτια της Κωνσταντινούπολης. Η αφορμή για τη γενική έκρηξη δόθηκε από τη τάση καταναλωτισμού και υιοθέτησης Δυτικών Προτύπων στην Κωνσταντινούπολη, την «Περίοδο της Τουλίπας».

Η Λαλέ Ντερβί(1718-1730) όπως ονομάστηκε η τάση για την υπερβολική καλλιέργεια της Τουλίπας από την κοινωνική ελίτ της Κωνσταντινούπολης συνοδεύτηκε από την οικοδόμηση ανακτόρων, μεγάρων και κήπων κατά τα πρότυπα των Βερσαλλιών. Στο Τοπ Καπί, ο Σουλτάνος Αχμέτ Γ΄ διέθετε την Αίθουσα των Φρούτων. Στο ίδιο πλαίσιο, διοργανώνονταν συνεχώς εκδηλώσεις για  λόγους διασκέδασης με θρησκευτικό και μη περιεχόμενο,  με σαμπάνιες, κρασιά, ακριβά έπιπλα κ.α.

Εισήχθησαν επιτεύγματα του Δυτικού Πολιτισμού όπως η τυπογραφία, που αποτελούσε κόκκινο πανί για τους αντιγραφείς χειρόγραφών. Η πρεσβεία του Γιρμισεκίζ Εφέντι στη Γαλλία(1720-1721), ως απεσταλμένος του Σουλτάνου, στάθηκε ικανή να αποτελέσει τον διακομιστικό παράγοντα μεταφοράς του τρόπου ζωής των Γάλλων, της εκκοσμίκευσης.

Η σπατάλη της άρχουσας τάξης έδωσε την αφορμή για την εξέγερση των Γενιτσάρων και των συντεχνιών (έμποροι, βιοτέχνες κ.α.) της Κωνσταντινούπολης υπό τον Πατρονά Χαλίλ, λόγω της στασιμότητας της εκστρατείας εναντίον των Περσών και της φημολογίας της απώλειας της Ταυρίδας (1730). Όσο καθυστερούσε ο στρατός, τόσο αυξάνονταν οι έκτακτοι φόροι με αποτέλεσμα οι εξεγερμένοι να καταστρέψουν τα παλάτια και τους κήπους της «Περιόδου της Τουλίπας».

Το πεπρωμένον φυγείν αδύνατον

Το Μωσαϊκό των Εθνοτήτων που συνέθεταν την Οθωμανική Αυτοκρατορία και οι εξωτερικές πιέσεις άμβλυναν την ανισότητα που προέβλεπε ο ιερός νόμος του Ισλάμ(Σαρία) με αποτέλεσμα η αποδυνάμωση της Κεντρικής Εξουσίας, η απώλεια των εδαφών και οι επαναστάσεις να μειώσουν σε μεγάλο βαθμό την δυναμική του Κράτους. Οι διομολογήσεις σε ξένους εμπόρους και οι μεταρρυθμίσεις σε διοικητικό και οικονομικό επίπεδο με το Τανζιμάτ (1839) έφεραν τις απαιτούμενες αλλαγές για τον εκσυγχρονισμό του κράτους.

Η «Μηχανή του Χρόνου» δέχεται κείμενα αναγνωστών και αν είναι στο πνεύμα της σελίδας, τα δημοσιεύουμε. Η ευθύνη για το περιεχόμενο ανήκει στους συγγραφείς των άρθρων. Μπορείτε να στέλνετε τα κείμενα με ένα σύντομο βιογραφικό σας στο [email protected]