Η εξάπλωση του Χριστιανισμού δια της βίας. Η καταστροφή των αρχαίων ναών, το κάψιμο των βιβλίων, οι δολοφονίες φιλοσόφων

Τέλη του 4ου με αρχές του 5ου αιώνα μ.Χ. Επίσκοπος Γάζας είχε οριστεί ο Πορφύριος, που σήμερα τιμάται ως Άγιος της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Οι Χριστιανοί της πόλης δεν ξεπερνούσαν τους 280 και οι «ειδωλολάτρες» δεν έβλεπαν με καλό μάτι την έλευση του Πορφύριου. Ήταν μια κρίσιμη περίοδος ξηρασίας και σύμφωνα με τον διάκονο και χρονικογράφο του, Μάρκο, μια προσευχή και λιτανεία «σταμάτησε την ανομβρία που θέριζε την περιοχή».

Το θαύμα αύξησε τους πιστούς, αλλά χρειαζόταν κάτι πιο δραστικό, για να εκχριστιανιστούν οι «ειδωλολάτρες». Ο Πορφύριος ξεκίνησε τότε ένα ταξίδι στην Κωνσταντινούπολη, έχοντας βάλει στο νου του έναν στόχο: την ολική καταστροφή των αρχαίων ναών και αγαλμάτων της Γάζας.

Κατάφερε, μέσω της αυτοκράτειρας Ευδοξίας, να πείσει τον αυτοκράτορα Αρκάδιο, να εκδώσει τη διαταγή. Ο Κυνήγιος, ένθερμος ζηλωτής, ήταν αυτόςπου ανέλαβε, να εκτελέσει το διάταγμα, με μια γενναία αμοιβή.

Οκτώ αρχαίοι ναοί, συμπεριλαμβανομένου του Μαρνείου, το οποίο ήταν αφιερωμένο στον Κρηταγενή Δία και θεωρείτο «ο ενδοξότερος ναός της οικουμένης», πυρπολήθηκαν και καταστράφηκαν ολοσχερώς. Επιπλέον, σύμφωνα με τον βιογράφο του Πορφύριου, οι στρατιώτες του Κυνήγιου έκαναν έρευνα σε κάθε σπίτι, αρπάζοντας και καίγοντας τα είδωλα και τις ιδιωτικές βιβλιοθήκες.

Η ιστορία αυτή δεν είναι η μοναδική που σχετίζεται με την καταστροφή αρχαιοελληνικών μνημείων και γραπτών πηγών από Χριστιανούς. Άλλο ένα παράδειγμα είναι η καταστροφή του Σεράπειου, όπου, σύμφωνα με τις πηγές, βρισκόταν παράρτημα της ξακουστής Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας. Υποκινητής ήταν ο Πατριάρχης Θεόφιλος.

Η καύση των βιβλίων της βιβλιοθήκης της Αντιόχειας με αυτοκρατορικό διάταγμα είναι άλλη μια άγνωστη παράμετρος μιας επιθετικής πολιτικής απέναντι στην ειδωλολατρία, τόσο στον ελλαδικό, όσο και στον ελληνόφωνο κόσμο, την οποία παρουσιάζει αναλυτικά ο συγγραφέας, Τάσος Ζαχαρίου.

Το βιβλίο του με τίτλο «Η οφειλόμενη συγγνώμη», που κυκλοφορεί από τη Σειρά Lux Orbis των εκδόσεων iWrite, εξετάζει με βάση τις πηγές, τη σχέση ελληνισμού και χριστιανισμού από τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες έως τα τέλη του 19ου αιώνα, όταν καθιερώθηκε το ιδεολόγημα του «ελληνοχριστιανισμού».

Αν και ο συγγραφέας ακολούθησε ακαδημαϊκή μεθοδολογία κατά τη συγγραφή του έργου του, χρησιμοποιώντας εκατοντάδες πηγές (παλιές και σύγχρονες), παρουσιάζοντας πάνω από χίλιες υποσημειώσεις που τεκμηριώνουν τα όσα καταγράφει, το βιβλίο απευθύνεται σε εκπαιδευτικούς, ιστορικούς ερευνητές, αλλά και σε κάθε ανήσυχο αναγνώστη και μελετητή της ιστορίας.

Πώς εξαπλώθηκε ο Χριστιανισμός στον ελλαδικό χώρο;

Οι βασικές θέσεις που διατρέχουν το έργο του συγγραφέα, είναι ότι το μεγαλύτερο μέρος της αρχαίας σκέψης και τέχνης καταστράφηκε από τους Χριστιανούς και η μετάβαση από τον πολυθεϊσμό στο μονοθεϊσμό δεν συντελέστηκε ούτε αναίμακτα ούτε από τη μια στιγμή στην άλλη.

Ο Χριστιανισμός, που στα τέλη του 3ου αιώνα μ.Χ. ήταν σχεδόν αμελητέος στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, σταδιακά επιβλήθηκε, εξαπλώθηκε και κατέστη η δημοφιλέστερη θρησκεία στον κόσμο. Σε μεγάλο βαθμό αυτό έγινε με εξαναγκασμό, ιδιαίτερα από τα χρόνια του Θεοδόσιου Α’ και μετά, όπου απαγορεύτηκε κάθε άλλη λατρεία.

Υπήρξαν και αυτοί που προσηλυτίστηκαν στον Χριστιανισμό υποκινούμενοι από το προσωπικό τους συμφέρον, αλλά κι εκείνοι που υποχρεώθηκαν να το κάνουν, συμπληρώνει ο κ. Ζαχαρίου: «Καμία ιδεολογία με φυσιολογικές συνθήκες δεν επικράτησε ποτέ στο σύνολο ενός πληθυσμού, εκτός κι αν υπήρξε ολοκληρωτισμός».

Σύμφωνα με τον συγγραφέα, όπως κάθε μονοθεϊστική θρησκεία, έτσι και ο Χριστιανισμός υιοθέτησε την αντίληψη ότι δεν μπορεί να συνυπάρξει με τα άλλα δόγματα κι επομένως όσοι τα ασπάζονται, «πρέπει» να εξαφανιστούν. Η μισαλλοδοξία, δηλαδή το μίσος για τη «δόξα» (= πίστη) του άλλου, έγινε ο κινητήριος μοχλός πίσω από τις βεβηλώσεις αρχαίων ναών, τις καύσεις βιβλίων και τις δολοφονίες φιλοσόφων. Ο Σώπατρος και η Υπατία είναι τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα.

Το γεγονός αποσιωπάται ή υποβαθμίζεται στα σχολικά εγχειρίδια, με αποτέλεσμα να διδάσκονται οι διωγμοί που υπέστησαν οι Χριστιανοί από τους Ρωμαίους, αλλά δεν αναγράφεται σχεδόν τίποτα για τις διώξεις των πολυθεϊστών από τους Χριστιανούς.

Η καταδίωξη των αιρετικών και η σημασία της λέξης στην αρχαιότητα

Η βία ήταν σε έξαρση και μεταξύ των χριστιανών την μακρά περίοδο των αιρέσεων. Στο Βυζάντιο, οι αποκαλούμενοι «αιρετικοί», όπως οι Αρειανοί, οι Μονοφυσίτες, οι Παυλικιανοί και οι Βογόμιλοι υπέστησαν συστηματικές και άγριες διώξεις από αυτοκράτορες όπως ο Μ. Κωνσταντίνος, ο Θεοδόσιος, ο Ιουστινιανός, η Θεοδώρα και ο Βασίλειος Α’. Το κάψιμο των βιβλίων των πρώτων, είχε ως αποτέλεσμα οι γνώσεις μας για τις αιρέσεις να προέρχονται από τα κείμενα αυτών που τους καταδίωξαν κι όχι από την πλευρά των καταδιωκόμενων.

Ο συγγραφέας δεν παραλείπει να αναφερθεί και στα προνόμια που παραχώρησαν οι αυτοκράτορες στην νέα θρησκεία, με τον Μέγα Κωνσταντίνο να καθιστά, μεταξύ άλλων, «τόσο επικερδή και γοητευτικό το θεσμό του επισκόπου, ώστε εύπορες οικογένειες να μεταναστεύουν μαζικά στη νέα θρησκεία, για να επωφεληθούν».

Ακόμη επισημαίνει ότι η έννοια της «αίρεσης» είχε εντελώς διαφορετική νοηματοδότηση στον αρχαίο κόσμο, καθώς προωθούσε το διάλογο και τη δημιουργία νέων ιδεών:

«Ένα χαρακτηριστικό του Χριστιανισμού ήταν ότι εμφανίστηκε ευθύς εξαρχής με πολλές διαφορετικές εκφάνσεις, από τις οποίες όλες, εκτός από μία, θα θεωρηθούν αργότερα αιρέσεις. Στην αρχαία μας γλώσσα, η λέξη “αίρεση” είχε θετική χροιά και δήλωνε μια διαφορετική επιλογή σκέψης, μια εναλλακτική πρόταση».

Το ιδεολόγημα του «ελληνοχριστιανισμού» και η «οφειλόμενη συγγνώμη»

Στο βιβλίο του, ο συγγραφέας τεκμηριώνει την αρνητική στάση των εκκλησιαστικών συγγραφέων για τα αρχαιοελληνικά φιλοσοφικά ρεύματα και κάνει μνεία σε εκπροσώπους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού που λοιδορήθηκαν ως «αιρετικοί», όπως ο Θεόφιλος Καΐρης και ο Βενιαμίν Λέσβιος.

Επιπλέον, αναλύει το αφήγημα του «ελληνοχριστιανισμού», με βάση το οποίο γαλουχήθηκαν και εξακολουθούν να γαλουχούνται γενιές Ελλήνων, συνδέοντάς το με τις σημαντικότερες παθογένειες που ταλανίζουν τόσο τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία, όσο και το κράτος μας τα τελευταία 200 χρόνια. Τέλος, πραγματεύεται και το πολυσυζητημένο πρόβλημα του διαχωρισμού Κράτους και Εκκλησίας.

Την ίδια στιγμή, αναγνωρίζει πως «o αρνητικός ρόλος και η δράση της Εκκλησίας για την επικράτηση και τη διατήρηση της εξουσίας της είναι ένα θέμα ταμπού για την ελληνική κοινωνία, λόγω της τεράστιας δύναμης και της εμπλοκής που έχει η Εκκλησία με την Πολιτεία και τη διαχρονική της επιρροή στην κοινωνία».

Ο Τάσος Ζαχαρίου δεν πιστεύει ότι η Εκκλησία θα ζητήσει την «συγγνώμη που οφείλει», κατά τον τίτλο του βιβλίου του, για τον Μεσαίωνα, στον οποίο οδήγησε τον κόσμο και τον πολιτισμό. Κι αυτό, διότι, όπως γράφει, κάτι τέτοιο «χρήζει τεράστιου μετασχηματισμού και ταυτόχρονα σύγκρουσής της με το τέρας του ανορθολογισμού, το οποίο η ίδια έχει δημιουργήσει μέσα της και στο ποίμνιό της». Όμως, το αν και πότε το ελληνικό κράτος θα εκκοσμικευθεί συνεχίζει να αποτελεί ζητούμενο.

Περισσότερα για τη μελέτη του Τάσου Ζαχαρίου θα διαβάσετε στο βιβλίο «Η οφειλόμενη συγγνώμη», το οποίο κυκλοφορεί από τη σειρά Lux Orbis των εκδόσεων iWrite 

Κεντρική φωτογραφία: «Το έμβλημα του Χριστού εμφανίζεται στον Κωνσταντίνο Α’», πίνακας του Ρούμπενς (1622) (Πηγή: Wikipedia)