Η δικαιοσύνη στην αρχαία Ελλάδα. Δωροδοκία ίσον θάνατος, απαγορεύονταν οι δικηγόροι, εκτελέσεις χωρίς αιματοχυσία

ΠΗΓΗ: “Όσα δεν γνωρίζατε για την Αρχαία Ελλάδα“, Εκδόσεις Μεταίχμιο

Μετά το τέλος των Περσικών Πολέμων (πρώτο μισό του 5ου αιώνα π.Χ.), το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης που ίσχυε στην Αθήνα ακολουθήθηκε κι από άλλες πόλεις-κράτη.

Στην Αθήνα, είχαν δικαστικές αρμοδιότητες η Εκκλησία του Δήμου, οι Εννέα Άρχοντες και οι Έξι Θεσμοθέτες, αλλά το πιο σημαντικό δικαστήριο ήταν αυτό της Ηλιαίας.

Για τις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις, πλην της Σπάρτης και της Γορτύνας στην Κρήτη, γνωρίζουμε μόνο ορισμένες όψεις του συστήματος απονομής της δικαιοσύνης.

Στα βασιλικά, ολιγαρχικά και τυραννικά καθεστώτα η δικαιοσύνη βρισκόταν στα χέρια των ισχυρών. Στη Σπάρτη, τα όργανα απονομής της δικαιοσύνης ήταν οι δύο βασιλείς, η Γερουσία και οι Πέντε Έφοροι.

Δρακόντεια μέτρα

Στην αρχαία Αθήνα, ένα από τα χαρακτηριστικά της νομοθεσίας του Δράκοντα ήταν και η σκληρότητα στις ποινές. Για παράδειγμα, η κλοπή είχε ως τιμωρία τον θάνατο, ενώ όποιος δεν μπορούσε να εξοφλήσει τα χρέη του, περνούσε μαζί με την οικογένειά του στην ιδιοκτησία του πιστωτή.

Ωστόσο, ο Δράκων ήταν ο πρώτος που μετρίασε την ποινή για τους φόνους, κάνοντας διάκριση μεταξύ φόνου εξ αμελείας και φόνου εκ προθέσεως. Ο πρώτος είχε ως αποτέλεσμα την εξορία, ενώ ο δεύτερος τον θάνατο.

Η σημαντικότερη θετική συνέπεια της νομοθεσίας του Δράκοντα ήταν η εξάλειψη του φαινομένου της εκδίκησης, που μέχρι τότε θεωρείτο “καθήκον” της οικογένειας του σκοτωμένου. Από τότε, το έργο της τιμωρίας αναλάμβανε το οργανωμένο κράτος.

Αιμοκαθάρσεις…

Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα θεωρούνταν εκείνα που σχετίζονταν με το ανθρώπινο αίμα, όπως η δολοφονία, η αιμομιξία, η επαφή με τα πτώματα και η βεβήλωση των ασύλων και των ιερών δασών.

Οι τρόποι εκτέλεσης των καταδικασμένων σε θάνατο δείχνει πόσο φοβούνταν οι Έλληνες να χύνουν αίμα. Τους άφηναν να πεθάνουν από την πείνα, χτίζοντας γύρω τους τοίχους, τους λιθοβολούσαν, τους πετούσαν από βράχους ή τους σταύρωναν.

Η αιματηρή θυσία των ζώων δεν ήταν παρά ένας τρόπος, για να εξιλεωθεί ο θύτης, χύνοντας το αίμα ενός ζώου, με το οποίο ταυτιζόταν συμβολικά.

Ή του ύψους ή του βάθους

Η ποινή της φυλάκισης δεν υπήρχε στην αρχαιότητα. Οι συνήθεις ποινές ήταν τα πρόστιμα και ο θάνατος. Η προσωποκράτηση διαρκούσε λίγες ημέρες, μέχρι να πληρωθεί το πρόστιμο ή να θανατωθεί ο κρατούμενος.

Οι δίκες με πολιτική σκοπιμότητα ήταν συχνές, ειδικά στην Αθήνα, όπως του Σωκράτη και του Αναξαγόρα. Κατηγορώντας τον Αναξαγόρα, οι αντίπαλοι του Περικλή σκόπευαν να πλήξουν τον μεγάλο πολιτικό, που ήταν φίλος του, ενώ οι αντίπαλοι του Σωκράτη ήταν μάλλον οι αντιδημοκρατικοί που τον έσυραν στο δικαστήριο, γιατί αμφισβητούσε το θεσμό της επιλογής αρχόντων με κλήρωση.

Τα πολλά λόγια είναι φτώχεια

Στις αθηναϊκές δίκες οι αντίδικοι δεν είχαν απεριόριστο χρόνο για τις αγορεύσεις τους. Όταν άρχιζε να αγορεύει ο πρώτος αντίδικος, άνοιγε η οπή μιας κλεψύδρας γεμάτης με νερό και όταν η κλεψύδρα άδειαζε, η αγόρευση σταματούσε. Το ίδιο επαναλαμβανόταν και με τον δεύτερο αντίδικο, επομένως η κατανομή του χρόνου ήταν απόλυτα δίκαιη.

Από μια τέτοια κλεψύδρα που βρέθηκε στην Αγορά της Αθήνας, διαπιστώθηκε ότι ο χρόνος που απαιτείτο για το άδειασμα της κλεψύδρας ήταν μόλις έξι λεπτά. Φαίνεται όμως ότι ανάλογα με τη σοβαρότητα της δίκης, επιλέγονταν μεγαλύτερες ή μικρότερες κλεψύδρες.

Επίσης, στα αθηναϊκά δικαστήρια ο ίδιος ο κατηγορούμενος αναλάμβανε την υπεράσπισή του. Μόνο σε ειδικές περιπτώσεις που αδυνατούσε να εκφωνήσει λόγο, δινόταν το δικαίωμα σε συγγενείς ή φίλους να τον υπερασπιστούν. Το να μιλήσει κάποιος στο δικαστήριο έχοντας πάρει αμοιβή, όπως οι σημερινοί δικηγόροι, δεν ήταν μόνο ανυπόληπτο, αλλά συνιστούσε αδίκημα.

Το γοργόν και χάριν έχει

Η θανατική ποινή, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, έπρεπε να εκτελεστεί αμέσως μετά τη δίκη από κάποιον επαγγελματία εκτελεστή, τον δήμιο. Τρεις είναι οι γνωστές μέθοδοι εκτέλεσης:

• η ρίψη σε βαθύ λάκκο, όπου ο θάνατος επερχόταν από την πτώση ή τη λιμοκτονία
• η δηλητηρίαση με κώνειο
• και το “τύμπανον“, όπου ο κατάδικος δενόταν πάνω σε όρθια ξύλινη δοκό με πέντε σιδερένιους χαλκάδες που έκλειναν γύρω από το λαιμό του, τους καρπούς του και τους αστραγάλους του και στερεώνονταν με καρφιά. Ο θάνατος επερχόταν από στραγγαλισμό ή από λιμοκτονία.

Ο κίνδυνος της δωροληψίας

Στην αρχαία Αθήνα, ο νόμος για τη δωροδοκία των αξιωματούχων ήταν πολύ αυστηρός. Ενώ οι απλοί πολίτες για αδικίες που αφορούσαν χρηματικές συναλλαγές, τιμωρούνταν με πρόστιμο διπλάσιο της ζημιάς που είχαν προκαλέσει, οι Αθηναίοι αξιωματούχοι που δωροδοκούνταν, αντιμετώπιζαν πολύ πιο αυστηρές ποινές:

από καταβολή δεκαπλάσιου ποσού από αυτό που είχαν λάβει έως θάνατο.

Όταν κάποιος Αθηναίος ήταν υποψήφιος για κάποιο δημόσιο αξίωμα, η επιλογή του γινόταν με αυστηρά κριτήρια. Μεταξύ άλλων, εξεταζόταν αν ο υποψήφιος είχε δείξει μέχρι τότε καλή συμπεριφορά προς τους γονείς του, αν διατηρούσε οικογενειακό τάφο, αν είχε συμμετάσχει στις εκστρατείες της Αθήνας και αν είχε καταβάλει τις εισφορές που επέβαλλε η πόλη.

Λίγοι για όλα

Στην αρχαία Σπάρτη, δεν υπήρχε διάκριση της δικαιοσύνης από τις άλλες εξουσίες. Οι δικαστές ήταν ταυτόχρονα και οι κυριότεροι αξιωματούχοι της εκτελεστικής και νομοθετικής εξουσίας, δηλαδή οι δύο βασιλείς, τα 28 μέλη της Γερουσίας και οι Πέντε Έφοροι.

Οι βασιλείς δίκαζαν υποθέσεις που αφορούσαν τις επίκληρες κόρες, την υιοθεσία και τους δημόσιους δρόμους. Η Γερουσία δίκαζε τις πιο σοβαρές υποθέσεις, για τις οποίες οι προβλεπόμενες ποινές ήταν ο θάνατος, η εξορία ή η στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων.

Στο έλεος των Εφόρων

Όλες τις υπόλοιπες υποθέσεις δίκαζαν οι Πέντε Έφοροι, οι οποίοι απέκτησαν σταδιακά τόσο μεγάλη δύναμη, ώστε μπορούσαν να τιμωρούν όποιον επιθυμούσαν. Το δικαστήριο των Εφόρων δίκαζε τις υποθέσεις όχι με βάση τους υπάρχοντες και ισχύοντες νόμους, αλλά σύμφωνα με τις προσωπικές περί δικαίου πεποιθήσεις τους.

Αυτό τους επιτρεπόταν, αφού στην Σπάρτη δεν ίσχυε γραπτό δίκαιο, με εξαίρεση τις ρήτρες του Λυκούργου, που να προβλέπει με λεπτομέρεια τα αδικήματα και τις αντίστοιχες ποινές τους.

Η δίκη από τους Πέντε Εφόρους στη Σπάρτη δεν ήταν τίποτε άλλο από μια τυπική διαδικασία. Ίσως ο κατηγορούμενος να έπαιρνε άδεια να μιλήσει, ενώ ακόμη μπορούσε να καλέσει και συνηγόρους ή μάρτυρες υπεράσπισης.

Ωστόσο, συνήθως οι δικαστές είχαν αποφασίσει εκ των προτέρων την ενοχή ή την απαλλαγή του κατηγορουμένου και δεν έδιναν παρά ελάχιστη σημασία στην όλη διαδικασία.

Πρωτότυπες ποινές και επιβράβευση

Το 362 π.Χ., όταν οι Θηβαίοι επιτέθηκαν εναντίον της Σπάρτης, ο Ισάδας όρμησε στη μάχη γυμνός, χωρίς ρούχα και πανοπλία. Όχι μόνο δεν πληγώθηκε, αλλά αντίθετα προξένησε απώλειες στον εχθρό.

Για την τολμηρή αυτή πράξη οι Έφοροι τον βράβευσαν με ένα στεφάνι, αλλά στη συνέχεια του επέβαλαν βαρύ πρόστιμο, καθώς η ενέργειά του τον είχε θέσει σε μεγαλύτερο κίνδυνο, αφού αψήφησε τους νόμους της Σπάρτης, πολεμώντας χωρίς την προστασία της πανοπλίας.

Όταν ο βασιλιάς της Σπάρτης, Λεωτυχίδας κατηγορήθηκε ότι δεν απέδωσε στο λαό της Αίγινας κάποιους ομήρους, η ποινή που του επιβλήθηκε ήταν να σταλεί στην Αίγινα, στη θέση τους. Μολονότι η ποινή δεν εκτελέστηκε τελικά, είναι ενδιαφέρον ότι επινοήθηκε μια ποινή που να ταιριάζει στο αδίκημα.

Μερικά χρόνια αργότερα, όταν αποδείχθηκε ότι ο Λεωτυχίδας δέχθηκε δώρα σε μια εκστρατεία στη Θεσσαλία, καταδικάστηκε σε θάνατο και για να τον αποφύγει, αυτοεξορίστηκε. Οι Σπαρτιάτες τον τιμώρησαν, κατεδαφίζοντας το σπίτι του.

Αποσπάσματα από το βιβλίο των Γιάννη Γρυντάκη, Γιώργου Δάλκου, Έκτορα Χόρτη και Άγγελου Χόρτη “Όσα δεν γνωρίζατε για την Αρχαία Ελλάδα“, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο

Πηγή κεντρικής φωτογραφίας: Pixabay