Η Αθήνα των νερουλάδων και της κανάτας. Οι κοινόχρηστες βρύσες και η μεταφορά του νερού με κάρα. Η πρόταση για χρήση θαλασσινού νερού για προσωπική υγιεινή

Από την αρχαιότητα έως και το πρόσφατο παρελθόν, η λειψυδρία μάστιζε την Αθήνα και τα περίχωρά της. Όταν το 1922 η Μικρασιατική Καταστροφή έφερε στην πρωτεύουσα εκατοντάδες χιλιάδες νέους κατοίκους, το πρόβλημα έγινε εκρηκτικό.

Κατά τη διάρκεια του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα είχαν ήδη σημειωθεί πολλές καταστροφές στην υδροδοτική υποδομή της πόλης. Έτσι, μετά την απελευθέρωση, το πρόβλημα ύδρευσης της Αθήνας ήταν οξύτατο. Με πρωτοβουλία της εκάστοτε δημοτικής αρχής έγιναν σημαντικά έργα, όπως επισκευές και καθαρισμοί στο Αδριάνειο Υδραγωγείο, το οποίο ανακαλύφθηκε και άρχισε να επισκευάζεται τη δεκαετία του 1840, αλλά και η κατασκευή άλλων μικρών υδραγωγείων. Ωστόσο, κανένα από τα έργα αυτά δεν έδωσε ουσιαστική λύση στο πρόβλημα.

Μέσα στην πόλη υπήρχαν περίπου 55 δημοτικές βρύσες

Ο αριθμός αυτός ήταν πολύ μικρός αναλογικά με τον συνολικό πληθυσμό και ως εκ τούτου, πλήρως ανεπαρκής για την κάλυψη των καθημερινών αναγκών των κατοίκων. Έτσι, ένα από τα πλέον χρήσιμα επαγγέλματα που γνώρισε τεράστια άνθιση την εποχή εκείνη ήταν αυτό του νερουλά. Εκατοντάδες ήταν οι πλανόδιοι πωλητές νερού που έσερναν καθημερινά τα κάρα τους, κουβαλώντας κανάτες τις οποίες γέμιζαν από τις πηγές γειτονικών χωριών, όπως η Κηφισιά και το Μαρούσι, από τον Υμηττό αλλά και από την Πάρνηθα. Στην αρχική φωτογραφία -επιχρωματισμένο ντοκουμέντο του 1926 από το αρχείο της Keystone View Company– εμφανίζονται πολλά αγόρια που περιμένουν να γεμίσουν τις στάμνες τους. Μάλιστα, οι εν λόγω πηγές βρίσκοντααν λίγα χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Αθήνας κοντά στο σημερινό Χαλάνδρι. Αυτή ήταν η καθημερινότητά τους.

Τα δρομολόγια μέσα στη μέρα ήταν πολλά και κοπιαστικά. Οι νερουλάδες διένυαν δεκάδες χιλιόμετρα πηγαινοερχόμενοι στις πηγές των περιχώρων, προκειμένου ο καθένας τους να μπορεί να τροφοδοτεί επαρκώς τη γειτονιά του. Η πελατεία τους ήταν σταθερή, ενώ η αμοιβή τους ήταν μία δεκάρα ανά τενεκέ. Ωστόσο, παρά το σημαντικό έργο που επιτελούσαν οι νερουλάδες, όλοι αντιλαμβάνονταν ότι δεν αποτελούσαν μόνιμη και αποτελεσματική λύση του ζητήματος.

Ζητούσαν μεταφορά νερού από την θάλασσα

Το πρόβλημα της λειψυδρίας δεν περιοριζόταν στην έλλειψη πόσιμου νερού, αλλά εκτεινόταν σε μία γενικότερη απουσία υγιεινής των περισσότερων κατοίκων. Είναι χαρακτηριστική μία επιστολή των γυναικείων σωματείων της Αθήνας και του Πειραιά προς τη Δ’ Εθνοσυνέλευση, η οποία στάλθηκε το 1924, εποχή που το πρόβλημα είχε φτάσει στο ζενίθ. Ένα από τα βασικά τους αιτήματα ήταν η μεταφορά θαλάσσιων υδάτων στην πρωτεύουσα και η ανέγερση «λαϊκών λουτρών», όπου το θαλασσινό νερό θα έρεε άφθονο.

«Έτσι, οι μαθητές των σχολείων, ο στρατός και ο εργατικός εν γένει κόσμος θα βρίσκουν μία στοιχειώδη καθαριότητα του σώματος, πράγμα το οποίο θα συντελέσει στη βελτίωση της υγείας των κατοίκων της πόλεως». Εκτός αυτού, «θα επέλθει οικονομία του πόσιμου ύδατος».

Είναι γεγονός ότι οι περισσότεροι Αθηναίοι αδυνατούσαν να πλυθούν πολλές φορές μέσα στο μήνα. Με το ελάχιστο καθαρό νερό που είχαν στη διάθεσή τους, προτιμούσαν να δίνουν προτεραιότητα στην ανακούφιση της δίψας τους και στο καθημερινό μαγείρεμα.

Το φράγμα που ξεδίψασε την Αττική

Τόσο οι κυβερνήσεις, όσο και οι δημοτικές αρχές γνώριζαν καλά το πρόβλημα. Όλες όμως οι προσπάθειες επίλυσής του, είχαν αποβεί ανεπαρκείς. Το 1911 ο Ελευθέριος Βενιζέλος «έριξε» για πρώτη φορά στο τραπέζι την ιδέα της ανέγερσης ενός φράγματος. Ωστόσο, το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου πήγε πίσω τα σχέδιά του, τα οποία τελικά θα πραγματοποιούνταν σχεδόν μία εικοσαετία αργότερα.

Στις 23 Δεκεμβρίου 1924, μετά από μελέτες και διαβουλεύσεις, υπογράφηκε Σύμβαση μεταξύ του Ελληνικού Δημοσίου, της Αμερικανικής Εταιρείας ΟΥΛΕΝ και της Τράπεζας Αθηνών. Λίγους μήνες αργότερα, ξεκίνησε η κατασκευή των πρώτων σύγχρονων έργων ύδρευσης στην πρωτεύουσα. Το μεγαλύτερο και σημαντικότερο ήταν το Φράγμα του Μαραθώνα, η κατασκευή του οποίου ολοκληρώθηκε το 1929.

Παράλληλα, για τη μεταφορά του νερού από τη Λίμνη του Μαραθώνα προς στην Αθήνα, κατασκευάστηκε η Σήραγγα Μπογιατίου, μήκους 13,4 χλμ. Η Σήραγγα Μπογιατίου μετέφερε ακατέργαστο νερό μέσω σωληνωτού αγωγού, στις Εγκαταστάσεις Επεξεργασίας Νερού, στο Γαλάτσι και από εκεί διοχετευόταν μέσω του νέου δικτύου.

Εν τέλει, τον Ιούνιο του 1931, σε πανηγυρικό κλίμα, έγιναν τα εγκαίνια του νέου συστήματος ύδρευσης. Για τους Αθηναίους ήταν η αρχή μίας νέας εποχής. Για τους νερουλάδες ήταν η αρχή του τέλους, αφού κατά τα επόμενα χρόνια το επάγγελμα εκτοπίστηκε ταχύτατα.

Φωτογραφικό αρχείο Keystone View Company. Τις φωτογραφίες εντόπισε η συλλέκτρια Λίζα Κουτσαπλή.