Η άψογη στρατιωτική οργάνωση της αρχαίας Αθήνας. Πώς γινόταν η εκπαίδευση και η επιστράτευση. Ποιους κατήγγειλε ο Αριστοφάνης ότι λούφαραν

του συνεργάτη μας και ιστορικού, Κωνσταντίνου Λαγού

Σήμερα γνωρίζουμε πολύ λίγα για τη στρατιωτική οργάνωση στην αρχαία Ελλάδα και όπως και για πολλά θέματα εκείνης της εποχής, την καλύτερη εικόνα έχουμε για την Αθήνα της κλασικής εποχής (5ος-4ος αι. π.Χ.).

Η πόλη διέθετε τότε ίσως το πιο λειτουργικό σύστημα στρατολόγησης των πολιτών στον Ελλαδικό χώρο και μπορούσε μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα να επιστρατεύσει ένα μεγάλο αριθμό πολιτών που είχαν στρατιωτική εκπαίδευση. Φαίνεται ότι και οι στρατοί των άλλων ελληνικών πόλεων απαρτίζονταν κυρίως από έφεδρους, αλλά γνωρίζουμε ελάχιστα γι’ αυτούς. Εξαίρεση αποτελεί η Σπάρτη, καθώς η στρατιωτική της οργάνωση ήταν μοναδική και έτσι οι αρχαίοι συγγραφείς κατέγραψαν λεπτομέρειές της.

Οι Σπαρτιάτες που είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα (Όμοιοι) ήταν στρατιώτες από 20-60 ετών, αλλά η στρατιωτική τους εκπαίδευση ξεκινούσε ουσιαστικά στα επτά, με την «Αγωγή». Επρόκειτο για άνδρες που ήταν επαγγελματίες στρατιώτες σχεδόν όλη τη ζωή τους και δεν γνώριζαν κανένα άλλο επάγγελμα ή τέχνη. Στο πλαίσιο αυτό, η έννοια της εφεδρείας θα φάνταζε αλλόκοτη σ’ ένα Σπαρτιάτη.

Η αρχαία “εφηβεία”

Αντίθετα με τη Σπάρτη, η Αθήνα δεν διέθετε επαγγελματικό στρατό, το μεγαλύτερο διάστημα της κλασικής εποχής. Ακόμη και οι διοικητές του αθηναϊκού στρατού στην ανώτατη κλίμακα, δηλαδή ο πολέμαρχος και οι Δέκα Στρατηγοί, δεν ήταν επαγγελματίες στρατιωτικοί, αφού εκλέγονταν από τους συμπολίτες τους και τα αξιώματά τους ήταν πολιτικά. Κάθε νέος Αθηναίος όταν γινόταν 18 ετών ήταν υποχρεωμένος για δύο χρόνια να υπηρετήσει στο στρατό. Δεν δικαιούτο αναβολή για οποιοδήποτε λόγο, και έτσι οι συνομήλικοι Αθηναίοι κατατάσσονταν όλοι μαζί.

Διαβάστε ακόμα: Έτσι οι Έλληνες βύθισαν τον Περσικό στόλο στην Σαλαμίνα με την βοήθεια του μελτεμιού. Πως παρατάχθηκαν οι τριήρεις, ποιες πόλεις συμμετείχαν. Γραφιστική αναπαράσταση

Η υπηρεσία αυτή λεγόταν «Εφηβεία» και είχε χαρακτηριστικά υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας, στη διάρκεια της οποίας οι νέοι Αθηναίοι εκτελούσαν περιπολίες και σκοπιές στα οχυρωματικά έργα που βρίσκονταν στη μεθόριο της Αττικής με τη Μεγαρίδα και τη Βοιωτία. Έτσι λάμβαναν γνώσεις και εμπειρία σχετικά με το στρατό και κυρίως προετοιμάζονταν πρακτικά και ψυχολογικά να πολεμήσουν για την πόλη τους στο μέλλον. Μετά την ολοκλήρωση της Εφηβείας τους, οι Αθηναίοι μέχρι και 60 χρονών ήταν στη διάθεση των αρχών να τούς καλέσουν στα όπλα, όποτε χρειαζόταν.

Λόγω των συνεχών πολέμων στην κλασική εποχή είναι βέβαιο ότι σχεδόν όλοι οι Αθηναίοι, επιστρατεύτηκαν κάποια στιγμή στη ζωή τους και πολέμησαν. Πολλοί απ’ αυτούς επιστρατεύτηκαν πάνω από μία φορά, για παράδειγμα, ο Σωκράτης, ο οποίος συμμετείχε σε τρεις εκστρατείες: εναντίον της Ποτίδαιας, στην Αμφίπολη και στη μάχη στο Δήλιον όταν ήταν 46 ετών. Βέβαια, όταν κινδύνευε η Αθήνα, η επιστράτευση περιλάμβανε περισσότερους άνδρες και γνωρίζουμε ακόμη και περιπτώσεις γενικής επιστράτευσης.

Η στρατιωτική οργάνωση της αρχαίας Αθήνας

Η στρατιωτική οργάνωση της Αθήνας στηριζόταν λοιπόν στην εφεδρεία.

Στην αρχαϊκή και κλασική εποχή, τον κορμό των ελληνικών στρατών αποτελούσαν οι οπλίτες που συγκροτούσαν την οπλιτική φάλαγγα, τον βασικό στρατιωτικό σχηματισμό στην αρχαία Ελλάδα. Ο οπλίτης ήταν ένας βαριά οπλισμένος πεζός, που έφερε αμυντικά όπλα, τον θώρακα, τις περικνημίδες και την περικεφαλαία. Το επιθετικό όπλο του ήταν το δόρυ, με το οποίο κατάφερνε χτυπήματα εκ του σύνεγγυς στον αντίπαλο, και δευτερευόντως, ένα κοντό ξίφος. Το βασικό αμυντικό όπλο ενός οπλίτη ήταν η ασπίδα, η οποία καθόρισε την ανάπτυξη και λειτουργία της τακτικής της φάλαγγας, αφού όλες οι κινήσεις των οπλιτών, λίγο πριν και στη διάρκεια μιας μάχης, είχαν άμεση σχέση με τον τρόπο που χρησιμοποιούσαν τις ασπίδες τους.

Ο σχηματισμός αυτός προσομοίαζε μ’ ένα κινούμενο μεταλλικό τείχος που σχημάτιζαν οι ασπίδες των βαριά οπλισμένων ανδρών. Η συμμετοχή ενός πολίτη στην οπλιτική φάλαγγα προϋπόθετε την οικονομική του δυνατότητα να αγοράσει τον εξοπλισμό του, αφού τα όπλα δεν χορηγούνταν από την πόλη και ήταν μεγάλης αξίας. Στην Αθήνα μόνον τα μέλη των τριών ανώτερων κοινωνικών τάξεων, δηλαδή, οι πεντακοσιομέδιμνοι, τριακοσιομέδιμνοι (ή ιππείς) και οι διακοσιομέδιμνοι (ή ζευγίτες), είχαν την οικονομική δυνατότητα να στρατευτούν ως οπλίτες.

Οι περισσότεροι γεωργοί της Αττικής είχαν μικρό κλήρο και δεν ήταν ζευγίτες. Αυτοί ανήκαν στην κατώτερη κοινωνική τάξη της Αθήνας, τους θήτες, που συμπεριλάμβανε και άλλους μικροεισοδηματίες, όπως εμπόρους βιοτέχνες, ναύτες και τεχνίτες. Αντίθετα με τους πιο εύπορους συμπολίτες τους, οι θήτες δεν ήταν σε θέση να αγοράσουν τον εξοπλισμό ενός οπλίτη. Έτσι εξηγείται η επισήμανση του Αριστοτέλη, ότι οι πλούσιοι ήταν οπλίτες, ενώ οι πτωχοί, άοπλοι. Όμως, όλοι οι πολίτες αναλάμβαναν την υπεράσπιση της πόλης τους με ό,τι μέσο διέθετε ο καθένας. Έτσι, όταν το 480 π.Χ., η Αθήνα είχε ένα μεγάλο πολεμικό στόλο, οι θήτες επάνδρωναν ως κωπηλάτες τις τριήρεις. Επίσης, πολλοί θήτες συμμετείχαν στις μάχες ως ελαφρά οπλισμένοι στρατιώτες.

Αντίθετα με τους οπλίτες, που έφεραν ποικιλία εξοπλισμού, οι Αθηναίοι θήτες τον 5ο αι. π.Χ. πολεμούσαν κυρίως με το ακόντιο και το τόξο. Επρόκειτο για όπλα που ήταν φθηνά στην αγορά τους και οι περισσότεροι γνώριζαν να τα χρησιμοποιούν για να κυνηγάνε και για να προστατεύουν τα κοπάδια τους. Ακόμη, και όσοι δεν είχαν εμπειρία στη χρήση τέτοιων όπλων, μπορούσαν να συμμετέχουν σε πολεμικές επιχειρήσεις με σφενδόνες ή ακόμη και πετώντας με τα χέρια τους πέτρες στον αντίπαλο (λιθοβόλοι). Η βάση της οργάνωσης του διοικητικού συστήματος της αθηναϊκής δημοκρατίας, που εισήγαγε ο Κλεισθένης με τις μεταρρυθμίσεις του το 508/507 π.Χ., ήταν οι Δέκα Φυλές. Παράλληλα, η Αττική διαιρέθηκε σε 139 δήμους, οι οποίοι αποτέλεσαν τη βάση της τοπικής αυτοδιοίκησης.

Διαβάστε ακόμα: Ο δούλος που σκοτώθηκε στο σεισμό προσπαθώντας να σώσει τα παιδιά του αφέντη. Τι έγραψε στο μνήμα ο πατέρας τους

Έτσι, κάθε Αθηναίος πολίτης, εκτός από τη φυλή του, ανήκε διοικητικά και σ’ ένα δήμο. Η στρατολόγησή του γινόταν με συνδυασμό των δύο αυτών θεσμών. Τα ονόματα των Αθηναίων πολιτών αναγράφονταν σε καταλόγους, γνωστοί ως «ληξιαρχική γραμματεία», που τηρούνταν στα αρχεία των δήμων. Την ενημέρωσή τους είχαν αναλάβει οι άρχοντες της τοπικής διοίκησης, οι δήμαρχοι, μαζί με τους ταξίαρχους.

Οι Αθηναίοι ωστόσο στρατεύονταν και ως μέλη της φυλής τους και φαίνεται ότι αυτό ήταν πιο σημαντικό στοιχείο από τον δήμο τους. Η παράταξη στην οπλιτική φάλαγγα, γινόταν με βάση τη φυλή στην οποία ανήκαν οι οπλίτες. Κάθε αθηναϊκή φυλή αποτελούνταν από τρεις τριττύες, δηλαδή μία από το άστυ, μια από τα παράλια, και μια από τα ορεινά της Αττικής. Αυτή η οργανωτική δομή είχε ενσωματωθεί και στον αθηναϊκό στρατό, αφού οι άνδρες μιας τριττύας συγκροτούσαν έναν λόχο.

Με τις μεταρρυθμίσεις λοιπόν του Κλεισθένη, κάθε Αθηναίος πολίτης αναλάμβανε σημαντικές υποχρεώσεις απέναντι στην πόλη, με κυριότερη τη στράτευση και την επιστράτευσή του, όποτε αυτό κρινόταν αναγκαίο από τις αρχές. Υπεύθυνοι για τη στρατολόγηση των ανδρών της φυλής τους ήταν οι στρατηγοί, με τη συνδρομή των ταξίαρχων και των δημάρχων, που τηρούσαν τα αρχεία με τα ονόματα των πολιτών. Με τον τρόπο αυτό καλούνταν όλοι οι Αθηναίοι που έκλειναν τα 18 να υπηρετήσουν την Εφηβεία τους.

Στο ιερό της Αγλαύρου, κάτω από την Ακρόπολη, έδιναν τον όρκο: “ου καταισχύνω τα όπλα τα ιερά.”. και στη συνέχεια υπηρετούσαν για δύο χρόνια. Όσον αφορά την επιστράτευση των εφέδρων στην Αθήνα τον 5ο αι. π.Χ., ο κάθε στρατηγός επέλεγε από τη ληξιαρχική γραμματεία τους άνδρες που θα είχε υπό τις διαταγές του. Αυτή είναι γνωστή ως «εκ του καταλόγου». Αφού γινόταν η επιλογή, τα ονόματά τους αναγράφονταν σε ξύλινους πίνακες που βρίσκονταν στη βάση του αγάλματος του Επώνυμου Ήρωα της κάθε φυλής, στο μνημείο των Επώνυμων Ηρώων στην Αγορά της Αθήνας. Οι ξύλινοι πίνακες που χρησιμοποιούνταν για την κοινοποίηση προσωρινών ανακοινώσεων είχαν λευκό χρώμα και λέγονταν «λευκώματα». Τα ονόματα των πολιτών που θα επιστρατεύονταν αναγράφονταν εκεί, προφανώς με κάποιο σκούρο χρώμα.

Στη συνέχεια, κήρυκες ενημέρωναν τους κατοίκους στην Αττική, εκτός της Αθήνας, ότι γινόταν επιστράτευση. Οι στρατηγοί που αναλάμβαναν επικεφαλής κάποιας εκστρατείας, μπορούσαν να επιστρατεύσουν όποιον πολίτη της φυλής τους ήθελαν, απ’ όσους είχαν ολοκληρώσει την Εφηβεία. Έπρεπε να τηρούν ορισμένες δεσμεύσεις, για παράδειγμα, να μην επιστρατεύουν τους ίδιους άνδρες κάθε χρόνο. Όμως, κάποιοι στρατηγοί καταστρατηγούσαν τη διαδικασία αυτή, επιστρατεύοντας παράνομα τους ίδιους άνδρες σε διαδοχικές εκστρατείες. Αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν επίσης και περιπτώσεις στρατηγών που δωροδοκούνταν από πλούσιους, προκειμένου να αποφύγουν την επιστράτευσή τους σε μια υπερπόντια εκστρατεία.

Έτσι, ο Αριστοφάνης ειρωνεύεται στην Ειρήνη περιστατικά, όπου ονόματα επιστρατευμένων σβήνονταν από τους καταλόγους, δύο και τρεις φορές, υπονοώντας ότι οι στρατηγοί έκαναν χάρες σε γνωστούς τους. Η επιστράτευση των Αθηναίων εφέδρων κατά τη διάρκεια του 5ου αι. π.Χ. δεν γινόταν λοιπόν με βάση την κλάση, κάτι που άρχισε να εφαρμόζεται στην Αθήνα τον 4ο αι. π.Χ. Αυτή η καινοτομία διευκόλυνε αρκετά την επιστράτευση των εφέδρων και παράλληλα ήταν πιο δίκαια γι’ αυτούς σε σχέση με το προηγούμενο σύστημα, «εκ του καταλόγου».

Στοιχεία αντλήθηκαν από: Κ. Λαγό και Φ. Καρυανό, Μάχη του Μαραθώνα, η Ανατροπή, εκδόσεις Μένανδρος, Αθήνα 2015

αρχική φωτογραφία: Σύγχρονο σχέδιο αρχαίου Έλληνα σφενδονιστή (Πηγή: Pinterest)

Διαβάστε ακόμα στη “ΜτΧ”: Τα άγνωστα οχυρά της αρχαίας Αθήνας που βρίσκονται δίπλα μας. Η σημασία της περιφερειακής άμυνας από το Σούνιο μέχρι τα Βόρεια προάστεια. Ποια σώζονται (φωτο)