Η άγνωστη “Μακρόνησος” της Κρήτης, όπου φυλακίστηκαν Βενιζέλος, Πάγκαλος, Γλέζος. Το μαρτυρικό φρούριο Ιτζεδίν

του Δημήτρη Δαμασκηνού, Ιστορικού-Συγγραφέα, MSc στη «Δημόσια Ιστορία»*

Δεκαπέντε μόλις χιλιόμετρα από το κέντρο της πόλης των Χανίων, κατάντικρυ στην οχυρωμένη νησίδα που φράσσει την είσοδο στο λιμάνι της Σούδας, δεσπόζει το οθωμανικό φρούριο Ιτζεδίν που η οικοδόμηση του ολοκληρώθηκε το 1875.

Ως ισχυρό στρατιωτικό οχυρό έπαιξε κομβικό ρόλο στην αμυντική οργάνωση του «Αυτοκρατορικού Ναυστάθμου της Μεσογείου» κατά τη διάρκεια των αλλεπάλληλων επαναστάσεων στο τελευταίο τέταρτο του 19^ου αι. μέχρι την ανακήρυξη της «Κρητικής Πολιτείας» και την οριστική αποχώρηση των οθωμανικών στρατευμάτων στις 22 Νοεμβρίου 1898.

Ωστόσο, η χρήση του ως φυλακής ποινικών και πολιτικών κρατουμένων στο μεγαλύτερο διάστημα του 20^ου αι. διαπότισε τους χώρους του, εγγράφοντας ανεξίτηλα στη συλλογική μνήμη το μαρτύριο και τη θυσία εκατοντάδων κομμουνιστών και άλλων δημοκρατικών πολιτών που πίσω από τα βαριά του σίδερα αγωνίστηκαν για δημοκρατία και ελευθερία.

Βενιζέλος, Πάγκαλος και οι κατάδικοι κομμουνιστές

Φυσικά, δεν ήταν οι μόνοι που οδηγήθηκαν εκεί, αφού και αυτός ακόμα ο Ελ. Βενιζέλος, που εισηγήθηκε τη σύσταση και λειτουργία του το 1901, μετά τη ρήξη του με τον πρίγκιπα Γεώργιο και την αποπομπή του από την κυβέρνηση της «Κρητικής Πολιτείας», τον Σεπτέμβριο του 1903, εξέτισε την ποινή της επταήμερης φυλάκισής του στο Ιτζεδίν, έπειτα από μήνυση που κατέθεσε εναντίον του ο τότε Μητροπολίτης Κρήτης Ευμένιος.

Αλλά και μετά την επίσημη Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, στα χρόνια του «Εθνικού Διχασμού» έγκλειστοι στο Ιτζεδίν υπήρξαν όχι μόνο ο ληστοφυγόδικος Κώστας Γιαγάς από τη Σάμο, αλλά και άλλοι σημαίνοντες αντιβενιζελικοί πολιτικοί και στρατιωτικοί παράγοντες, όπως ο Σπυρίδων Μερκούρης, ο Βίκτωρ Δούσμανης, ο Αναστάσιος Παπούλας, ο Δημήτριος Σκουζές κ.α..

Άλλωστε, στον Μεσοπόλεμο ο ίδιος ο δικτάτορας Θεόδωρος Πάγκαλος φυλακίστηκε για δύο περίπου χρόνια εκεί, μετά την ανατροπή του από τον στρατηγό Γεώργιο Κονδύλη, τον Αύγουστο του 1926.

Η πλειοψηφία, ωστόσο, των πολιτικών κρατουμένων ήταν κομμουνιστές και άλλοι δημοκρατικοί πολίτες, αφού αμέσως μετά τη θέσπιση του Ιδιώνυμου το 1929 και τη συνακόλουθη ποινικοποίηση της ιδεολογίας και της δράσης του κομμουνιστικού κινήματος, στα τέλη Φεβρουαρίου του 1930, 18 μέλη του ΚΚΕ μεταφέρθηκαν από τις φυλακές της Αίγινας στο Ιτζεδίν.

Από τότε δεκάδες άλλοι κατάδικοι κομμουνιστές εξέτισαν την ποινή τους εκεί. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν οι μορφές του Θανάση Κλάρα, του Χρήστου Μαλτέζου, του Δημήτρη Σακαρέλου, του Μήτσου Παπαρήγα, του Δημήτρη Βλαντά κ.α..

Για να αντέξουν τη φρικτή κατάσταση των συνθηκών διαβίωσης και τα βασανιστήρια που αντιμετώπιζαν, ήταν οργανωμένοι στην Ομάδα Συμβίωσης Πολιτικών Κρατουμένων (Ο.Σ.Π.Κ.) ή αλλιώς Κολεχτίβα.

Αγωνίζονταν για τη μεταφορά των αρρώστων στο νοσοκομείο, την κατάργηση του “Θόλου”, του ξύλου και του αλυσοδεσίματος, τη μη κατακράτηση γραμμάτων τους και ελεύθερο επισκεπτήριο. Επίσης, απαιτούσαν πολιτικό καθεστώς και έπαιρναν μέρος σε καμπάνιες για την κατάργηση του Ιτζεδίν, τη γενική αμνηστία χωρίς όρους.

Η κατάσταση τους, ωστόσο, χειροτέρεψε πολύ μετά το αποτυχημένο βενιζελικό κίνημα του Μαρτίου του 1935 και τη ραγδαία επιτάχυνση των εξελίξεων προς τη μοναρχική παλινόρθωση και τη δικτατορία που τελικά επιβλήθηκε από τον Ι. Μεταξά την 4^η Αυγούστου του 1936.

Οι συνθήκες κράτησης και η κακομεταχείριση

Κατά την περίοδο της Κατοχής, οι χώροι του χρησιμοποιήθηκαν ως αποθήκη οπλισμού. Το φρούριο Ιτζεδίν επαναλειτούργησε ως φυλακή το 1948, όταν μεταφέρθηκαν οι πρώτοι 105 θανατοποινίτες πολιτικοί κρατούμενοι, ανάμεσά τους πολλοί Χανιώτες, από το κολαστήριο της Γυάρου.

Στη συνέχεια, μεταφέρθηκαν κατά ομάδες κρατούμενοι από άλλες φυλακές, βαρυποινίτες και πολλοί ακόμα θανατοποινίτες, ώσπου ο αριθμός τους να φτάσει τους 350 με 400. Στο χώρο που βρίσκεται σήμερα το νεκροταφείο Καλαμίου Χανίων έγιναν μάλιστα 5 εκτελέσεις πολιτικών κρατουμένων.

Η βασανιστική καθημερινότητα της ζωής τους δεν περιοριζόταν μόνο στο ακατάλληλο και περιορισμένης ποσότητας πόσιμο νερό, αλλά αφορούσε και τη στενότητα χώρου διαμονής, τα σάπια τρόφιμα και το συσσίτιο πείνας, τις στερήσεις επισκεπτηρίου και αλληλογραφίας, τους εκβιασμούς, τις απειλές, το κλείσιμο στα πειθαρχεία, την απομόνωση.

Λόγω της παλαιότητας του κτηρίου, οι εσωτερικοί του χώροι είχαν υγρασία, ελλιπή φωτισμό και ανύπαρκτη μόνωση στους τοίχους, με αποτέλεσμα να πιρουνιάζει τα κόκκαλα των πολιτικών καταδίκων το αγιάζι της θάλασσας.

Η κακομεταχείριση τους αφορούσε επίσης και το σοβαρό θέμα της ιατρικής-φαρμακευτικής περίθαλψης που τους παρεχόταν κάτω από ένα καθεστώς διακρίσεων και αυθαιρεσίας, αλλά και συχνά πλήρους αδιαφορίας, με αποτέλεσμα τη ραγδαία επιδείνωση της σωματικής και μερικές φορές ακόμα και της ψυχικής τους υγείας.

Για όλους αυτούς τους λόγους, η ζωή στη φυλακή ήταν απόλυτα οργανωμένη, καθώς διαφορετικά θα ήταν δύσκολο να επιβιώσει κανείς. Η Ο.Σ.Π.Κ. του Ιτζεδίν ανέπτυξε αξιόλογη δράση εισάγοντας παράνομα ελληνικές εφημερίδες, βιβλία και ξενόγλωσσα περιοδικά και εκδίδοντας το Δελτίο, τη χειρόγραφη ενημερωτική εφημερίδα τοίχου με ειδησεογραφικό κυρίως περιεχόμενο.

Παράλληλα διοργάνωνε μαθήματα για τους αγράμματους αλλά και ανωτέρου επιπέδου με εγκύκλιες θεματικές ενότητες στη λογιστική και τα οικονομικά, τις ξένες γλώσσες και τη μουσική. Επίσης ανέπτυξε σημαντική πολιτιστική και αθλητική δραστηριότητα.

Οι πιο γνωστοί πολιτικοί κρατούμενοι του Ιτζεδίν

Ανάμεσα στους δεκάδες πολιτικούς κρατούμενους που υπήρξαν μέλη της την περίοδο 1948 – 1964, συγκαταλέγονται και ο Αντώνης Αμπατιέλος, ο Βαρδής Βαρδινογιάννης, ο Μπάμπης Γκολέμας, ο Δημήτρης Δάλλας, ο Στέλιος Ζαμάνος, ο Νίκος Καρράς, ο Νίκανδρος Κεπέσης, ο Κώστας Λουλές, ο Βασίλης Μπεκάκος, ο Ευτύχης Μπιτσάκης, ο Περικλής Ροδάκης, ο Χαράλαμπος Ρούπας, ο Μανόλης Σιγανός, ο Πάνος Τζαβέλλας, ο Γιώργος Τρικαλινός, ο Κώστας Φιλίνης, ο Βαγγέλης Χατζηαγγελής κ.α.

Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1959 μετήχθη αιφνιδιαστικά εκεί ο Μανώλης Γλέζος, προφυλακισμένος για «κατασκοπεία», όπου «παρέμεινε για έξι μήνες». Τον Ιανουάριο του 1963 πέθανε από εγκεφαλική συμφόρηση αβοήθητος στο νοσοκομείο κρατουμένων ο Γιώργιος Ερυθριάδης, μέλος του Π.Γ. της Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε..

Οι τελευταίοι κομμουνιστές πολιτικοί κρατούμενοι της μεταπολεμικής περιόδου πριν το πραξικόπημα της 21^ης Απριλίου του 1967 απολύθηκαν τον Ιούνιο του 1964 με τα «μέτρα ειρηνεύσεως» που πήρε η κυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου αποφυλακίζοντας όλους όσοι ήταν καταδικασμένοι με τον Ν. 509.

Ωστόσο, μετά την επιβολή της χούντας των συνταγματαρχών (1967 – 1974) αρκετά μέλη της Ένωσης Κέντρου, της Δημοκρατικής Άμυνας, του Π.Α.Κ. και άλλων αντιστασιακών οργανώσεων, όπως ο Γιώργος Ανωμερίτης, ο Δημοσθένης Δώδος, ο Σάκης Καράγιωργας, ο Βασίλης Φίλιας κ.α. φυλακίστηκαν στο Ιτζεδίν που έπαψε να λειτουργεί ως φυλακή το 1971.

Σήμερα, με τους προσπάθειες κοινωνικών και πολιτικών φορέων για την προστασία, ανάδειξη και επανάχρηση του ως τόπου ιστορικής μνήμης, το χαρακτηρισμένο από το 1986 μνημείο παραχωρήθηκε για 40 χρόνια κατά χρήση από την ΕΤ.Α.Δ. στον Δήμο Χανίων.

Αυτή είναι μία θετική εξέλιξη που θα μπορούσε να ήταν καλύτερη, αν δεν υπήρχαν τα ανταλλάγματα, δηλαδή το ετήσιο µίσθωµα των 1.200 ευρώ, το 10% των εισιτηρίων και το 50% των µισθωµάτων και εξασφαλιζόταν η ελεύθερη πρόσβαση για όλους σ’ αυτόν τον εμβληματικό τόπο μαρτυρίου και θυσίας, αντίστοιχης σημασίας με τη Μακρόνησο και τη Γυάρο.

*Το άρθρο βασίζεται στη Διπλωματική Εργασία με τίτλο «Το φρούριο Ιτζεδίν στο Καλάμι Χανίων: οχυρό, φυλακή, τόπος ιστορικής μνήμης» που κατέθεσε ο Δημήτρης Δαμασκηνός στο Μ.Π.Σ. «Δημόσια Ιστορία» της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών του Ε.Α.Π. 

Όλες οι φωτογραφίες του άρθρου προέρχονται από το αρχείο του κ. Δαμασκηνού. Στην αρχική εικόνα απεικονίζονται πολιτικοί κρατούμενοι του Ιτζεδίν το 1950