H μάχη της Καισαριανής. Ο ΕΛΑΣ αποκρούει επίθεση των ταγματασφαλιτών. Η «κόκκινη» συνοικία σε απόσταση αναπνοής από το κέντρο της κατεχόμενης Αθήνας

Στις 16 Μαΐου 1944 το κατοχικό υπουργείο Εσωτερικών ανακοίνωσε πως μεταξύ 1^ης Δεκεμβρίου 1943 έως τον Μάιο του 1944, οι κομμουνιστές είχαν εκτελέσει 213 αξιωματικούς και οπλίτες των Ταγμάτων.

Άλλοι 600 είχαν χαρακτηριστεί αγνοούμενοι.

Τα τάγματα ασφαλείας άρχισαν τις αντεκδικήσεις, που περιελάμβαναν συλλήψεις, βασανιστήρια και εκτελέσεις των ανταρτών και των μελών του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Πολλές φορές χωρίς τη συμμετοχή των Γερμανών κατακτητών.

Από τις αρχές της άνοιξης του 1944 η βία στην Αθήνα κλιμακώθηκε σε τέτοιο βαθμό, ώστε οι συγκρούσεις μεταξύ ταγματασφαλιτών και ΕΛΑΣιτών να είναι ένας κανονικός πόλεμος πόλης.

Ενδεικτικά αναφέρουμε τη μάχη της Κοκκινιάς στις 6 Μαρτίου 1944 και τη «μάχη για τους πέντε κρεμασμένους» στα Ιλίσια στις 5 Απριλίου 1944.

Η τελευταία μάλιστα αποτέλεσε και τον «πρόλογο» της μάχης της Καισαριανής (το ισχυρότερο ίσως προπύργιο του ΕΛΑΣ Αθηνών), καθώς ένας λόχος Ευζώνων προσπάθησε να εισβάλει στη συνοικία. Ενεπλάκη όμως με προφυλακές του ΙΙΙ/2 Τάγματος Καισαριανής του ΕΛΑΣ στην αρχή της σημερινής λεωφόρου Παπάγου και δεν κατάφερε να προχωρήσει.

Ήταν όμως κάτι παραπάνω από βέβαιο ότι οι ταγματασφαλίτες θα αναζητούσαν τη ρεβάνς και μάλιστα γρήγορα.

Tη νύχτα της 20^ης Απριλίου 1944 η διοίκηση του 2^ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ πληροφορήθηκε πως την επόμενη ημέρα θα γινόταν εκτεταμένη επιχείρηση ταγματασφαλιτών και Γερμανών στις ανατολικές συνοικίες με επίκεντρο την Καισαριανή. Στις εξοπλισμένες αντάρτικες δυνάμεις συγκαταλέγονταν 60 άνδρες του ΙΙΙ Τάγματος Καισαριανής-Ζωγράφου με καπετάνιο τον Ορέστη Μακρή με τρεις λόχους. Φυσικά, η αριθμητική δύναμη του τάγματος ήταν κατά πολύ μικρότερη από το κανονικό.

Επίσης, συμμετείχαν και 50 άνδρες του ΙΙ Τάγματος Βύρωνα-Γούβας με καπετάνιο τον Γιάννη Κυριακίδη.

Προωθημένα φυλάκια επανδρώθηκαν στο Άλσος Κουπονίων και στον Άγιο Νικόλαο Καισαριανής, επί της λεωφόρου Υμηττού.

Παράλληλα, εφεδρείες τάχθηκαν σε διάφορα σημεία όπως στο Γυμναστήριο της Νήαρ Ηστ, στις οδούς Φορμίωνος και Κόνωνος κ.α. για να κρατούν ανοικτή την οδό προς Βύρωνα-Νέα Ελβετία και Άνω Παγκράτι, τα δύο κύρια σημεία συγκέντρωσης σε περίπτωση που η πίεση του εχθρού επέβαλε υποχώρηση.

Λίγο μετά το μεσημέρι της επομένης, οι άνδρες του 3^ου Λόχου Ζωγράφου, άνοιξαν πυρ εναντίον στρατιωτικού φορτηγού το οποίο βρισκόταν στην Παπαδιαμαντοπούλου προς τη λεωφόρο Ζωγράφου (σημερινή Παπάγου).

Το όχημα έκανε αναστροφή και γύρισε πίσω.

Μισή ώρα αργότερα ισχυρές δυνάμεις Ευζώνων που έφθαναν τους 400 άνδρες, υποστηριζόμενες από μονάδα του Μηχανοκίνητου Τμήματος της Αστυνομίας Πόλεων και από μικρή γερμανική δύναμη 30 ανδρών, διενήργησαν συντονισμένη κυκλωτική επίθεση από τρία σημεία: α)την οδό Παπαδιαμαντοπούλου με κατεύθυνση την Καισαριανή, β)τη λεωφόρο Υμηττού με κατεύθυνση Βύρωνα-Νέα Ελβετία και λεωφόρο Καισαριανής (σημερινή Εθνικής Αντιστάσεως) και γ) τα υψώματα του Υμηττού με κατεύθυνση το ύψωμα «Νεράιδα» και το Σκοπευτήριο.

Το ΙΙ Τάγμα του ΕΛΑΣ ενεπλάκη με τους επιτιθέμενους, τους καθήλωσε περιορίζοντας τους στις συνοικίες του Βύρωνα και της Γούβας και δεν τους επέτρεψε να εισέλθουν στο Σκοπευτήριο.

Η τακτική των ΕΛΑΣιτών καθοριζόταν από το άναρχο πολεοδομικό συγκρότημα της προσφυγικής συνοικίας.

Μικρές ευέλικτες ομάδες των 5-10 ατόμων εμφανίζονταν ξαφνικά πίσω από σπίτια, μαντρότοιχους και από αυλές, εξαπολύοντας θεριστικά πυρά.

Ο Γιάννης Κιλισμανής, χαρακτηρίζει αυτό τον τρόπο μάχεσθαι ως «τακτική του σαλίγκαρου». «Όπως ο σαλίγκαρος- άλλοτε βγαίνει από το κέλυφος του με τις κεραίες του εν δράση και άλλοτε μαζεύεται πάλι στο κέλυφος του-κατά παρόμοιο τρόπο ενεργούσε και το φρουραρχείο […] [Η τακτική αυτή] εξασφάλιζε τα απαραίτητα στοιχεία για να πολεμήσει [ο ΕΛΑΣ] τον αντίπαλο με επιτυχία. Το στοιχείο του ελιγμού, το στοιχείο του αιφνιδιασμού και της ενέδρας, το στοιχείο της σύμπτυξης και την κάλυψη*».

Οι συνεχείς μετακινήσεις των μικρών αυτών ομάδων και οι ξαφνικές τους εμφανίσεις στα νώτα των ταγματασφαλιτών δημιούργησαν στους τελευταίους την αίσθηση ότι είχαν να αντιμετωπίσουν έναν πολυάριθμο εχθρό. Η αίσθηση αυτή μεγάλωνε από τις παραπλανητικές διαταγές των τηλεβόων του ΕΛΑΣ, ώστε να κινηθούν φανταστικές δυνάμεις κατά των επιτιθέμενων και από τις παραπλανητικές πληροφορίες των κατοίκων, οι οποίες τους έστελναν επάνω σε καλοστημένες ενέδρες ή τους απέτρεπαν από την εξόντωση μιας ανταρτικής ομάδας.

Την ίδια στιγμή στην Καισαριανή είχαν εμπλακεί οι κύριες δυνάμεις των αντιπάλων. Μετά από σφοδρή σύγκρουση με τους άνδρες του 1^ου Λόχου Κάτω Καισαριανής στον Άγιο Νικόλαο και στις οδούς Φορμίωνος και Κόνωνος οι ταγματασφαλίτες προωθήθηκαν στις παράλληλες οδούς της κεντρικής λεωφόρου. Αντικειμενικός στόχος τους ήταν η κατάληψη του Άλσους Κουπονίων και η διάσπαση των γραμμών των ανταρτών.

Κατά τη διάρκεια των σκληρών συμπλοκών οι ταγματασφαλίτες αιχμαλώτισαν τέσσερις ΕΛΑΣίτες, μεταξύ των οποίων τον γραμματέα της ΚΟΒ Καισαριανής «Βασίλη».

Όλοι οι αιχμάλωτοι εκτελέστηκαν αργότερα στο Γουδί. Μετά από αυτή την επιτυχία οι Εύζωνοι προσέγγισαν τον Σταθμό Διοίκησης του ΙΙΙ Τάγματος στη ρεματιά της Καισαριανής. Δέχθηκαν όμως αιφνιδιαστική επίθεση δύο ομάδων του ΕΛΑΣ από τα νώτα και συμπτύχθηκαν πίσω στην κεντρική λεωφόρο.

Η “χαριστική βολή”

Το απόγευμα ο 2^ος Λόχος Άνω Καισαριανής και μια ομάδα της ΟΠΛΑ (Οργάνωση Προστασίας Λαϊκού Αγώνα), που αποτελούσαν την εφεδρεία, επιτέθηκαν με συντονισμένα πυρά κατά των Ευζώνων που είχαν προωθηθεί στην πλατεία Καισαριανής.

Μετά από σύντομη αλλά σκληρή συμπλοκή όμως, αναγκάστηκαν να συμπτυχθούν με τάξη.

Κατά τη διάρκεια της σύμπτυξης ο ομαδάρχης Θεόδωρος Κουλίτσος τραυματίστηκε στο χέρι.

Στη συνέχεια δέχθηκε χαριστική βολή από έναν Γερμανό, αλλά ως εκ θαύματος σώθηκε αν και βαριά τραυματισμένος.

Γύρω στις 17.30 και ενώ ο ΕΛΑΣ είχε φθάσει στα όρια της αντοχής του, οι δυνάμεις των Ευζώνων άρχισαν να αποσύρονται από την Καισαριανή. Σε λίγο ο ήλιος θα έδυε και οι επιτιθέμενοι θεώρησαν ότι το σκότος θα βοηθούσε τους αντάρτες που μάχονταν σε γνώριμο και φιλικό περιβάλλον. Εκείνο όμως που δεν γνώριζαν ήταν ότι είχαν φτάσει πολύ κοντά στη νίκη, καθώς τα πυρομαχικά των ΕΛΑΣιτών είχαν σχεδόν εξαντληθεί.

Ο Ορέστης Μακρής εξέφρασε την ανακούφισή του: «Σε δέκα λεπτά δεν θα είχαμε να ρίξουμε ούτε σφαίρα…Το σούρουπο που ερχόταν ήταν ο καλύτερός μας σύμμαχος. Μας έσωσε και εμάς και τον λαό της Καισαριανής από τη σφαγή των γερμανοτσολιάδων».

Οι ΕΛΑΣίτες έχασαν επτά μαχητές. Ακόμη έξι τραυματίστηκαν και ο Θεόδωρος Κουλίτσας αιχμαλωτίστηκε, όντας βαριά τραυματισμένος. Όσον αφορά τις απώλειες των ταγματασφαλιτών μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε καθώς φεύγοντας πήραν τους νεκρούς και τους τραυματίες τους. Σύμφωνα με μια εκτίμηση του ΕΛΑΣ απώλεσαν 26 άνδρες. Ο αριθμός φαίνεται υπερβολικός, αλλά είναι σίγουρα μεγαλύτερος απ’ αυτόν των ανταρτών αν συνυπολογίσουμε τις φυσιολογικά μεγαλύτερες απώλειες που υφίσταται ο επιτιθέμενος έναντι του αμυνόμενου, καθώς και το άγνωστο πεδίο περιβάλλον στο οποίο αναγκάστηκε να εμπλακεί.

Η «κόκκινη συνοικία» είχε παραμείνει όρθια.

Νίκος Γιαννόπουλος

ιστορικός

*«Αναμνήσεις από τον αγώνα του ΕΛΑΣ Αθήνας», Εθνική Αντίσταση 34, Μάρτιος 1983, σ. 25»

Διαβάστε στη “ΜτΧ”: Η εκτέλεση των 200 πατριωτών από τους Γερμανούς στην Καισαριανή ως αντίποινα για τον θάνατο ενός στρατηγού στη Σπάρτη. Δείτε από ψηλά το σημείο της θυσίας (βίντεο drone)