H φτωχογειτονιά που ο Τύπος αποκαλούσε η «γραφικoτέρα αθλιότης» και έγινε ταινία από τον Αλέκο Αλεξανδράκη, αλλά λογοκρίθηκε. Υπήρξε γκέτο της Αθήνας και οι κάτοικοι έβαζαν φρουρά για να ελέγχουν την είσοδο

Κοντά στο ιστορικό κέντρο βρίσκονται τα Πετράλωνα, μια γραφική περιοχή της Αθήνας. Ονομάστηκε Πετράλωνα, επειδή κάποτε στη θέση των πολυκατοικιών υπήρχαν πέτρινα αλώνια.

Η περιοχή ξεκίνησε να κατοικείται μετά την απελευθέρωση της χώρας, κυρίως από κατοίκους της Ρούμελης και της Κορίνθου.

Σήμερα διαχωρίζεται στα Άνω Πετράλωνα, που βρίσκονται στην ανατολική πλευρά του συρμού του τρένου και στα Κάτω, που βρίσκονται στη δυτική πλευρά.

Στη διάρκεια των χρόνων, πήρε διάφορες ονομασίες που προσδιόριζαν την κατάσταση που επικρατούσε στην περιοχή την εκάστοτε χρονική περίοδο.

Μελίτης Βάραθρον και Κατσικάδικα

Το 1908 ονομαζόταν Μελίτης-Βάραθρον, πιθανόν επειδή ήταν σε κοντινή απόσταση με το αρχαίο Βάραθρον, έναν λάκκο όπου έριχναν τα αρχαία χρόνια τα πτώματα των καταδικασμένων σε θάνατο.

Μια δεύτερη ονομασία ήταν Κατσικάδικα και αναφερόταν στην περιοχή που εκτεινόταν τα Κάτω Πετράλωνα. Το όνομά της οφειλόταν στις στάνες και στα βουστάσια που υπήρχαν στην περιοχή.

Την περίοδο εκείνη, οι περισσότεροι κάτοικοι ήταν βοσκοί και κάθε πρωί ξεκινούσαν από τα «Κατσικάδικα» και διέσχιζαν την Αθήνα με τα ζώα τους για να πουλήσουν φρέσκο γάλα.

Το 1920 απαγορεύτηκε η πώληση του φρέσκου γάλατος για λόγους υγιεινής και οι βοσκοί εκτοπίστηκαν στα προάστια της πρωτεύουσας.

Ατταλιώτικα ή Ασύρματος

Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή του 1922, χιλιάδες πρόσφυγες κατέκλυσαν την πρωτεύουσα.

Στο παλιό λατομείο, πίσω από το λόφο του Φιλοπάππου στα Πετράλωνα, εγκαταστάθηκαν 800 οικογένειες προσφύγων.

Οι περισσότεροι προέρχονταν από την Αττάλεια και την Αλάια της Μικράς Ασίας, γι’αυτό ο συνοικισμός έγινε γνωστός και ως Ατταλιώτικα.

Οι πρόσφυγες κατέλαβαν το ύψωμα και με σανίδια και λαμαρίνες έστησαν μέσ σε μια νύχτα τις παράγκες τους. Τον πρώτο καιρό, η αστυνομία γκρέμιζε τα αυθαίρετα σπίτια αλλά οι πρόσφυγες τα έχτιζαν ξανά και δεν εγκατέλειπαν το μέρος. Άλλωστε δεν είχαν που αλλού να πάνε.

Οι πρόσφυγες είχαν αφήσει τα όμορφα σπίτια τους στην Αττάλεια και ζούσαν μέσα στη φτώχεια και την ανέχεια.

Τα καλύβια τους είχαν ύψος το πολύ δύο μέτρα, όπου έμεναν οι οικογένειες στριμωγμένες.

Ο συνοικισμός τους έγινε γνωστός με το όνομα Ασύρματος, από τη σχολή ασυρμάτου του Ναυτικού, που βρισκόταν στα δυτικά του λόφου Φιλοπάππου. Σύμφωνα με τον ιστορικό Μιχάλη Βαρλά, στην περιοχή άνθισε το εμπόριο μετάλλων λόγω του πολυβολείου που βρισκόταν κοντά στον συνοικισμό. Οι πρόσφυγες μάζευαν τα υπολείμματα από τα βλήματα και τα πουλούσαν για να επιβιώσουν.

Ο Ασύρματος μετατράπηκε σε ένα ξεχωριστό μέρος της Αθήνας, μια παραγκούπολη, όπου ζούσαν οι πρόσφυγες απομονωμένοι για αρκετές δεκαετίες.

Όπως έγραφε το 1931 ο Δ.Σ. Δεβάρης στην εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα» :

“Με τρίας δραχμάς και εντός δέκα λεπτών από το Δημοτικό θέατρο, βγαίνετε από την Αθήνα, από την Ελλάδα, από την Ευρώπη”.

Στριμωγμένα καλύβια, παιδιά ξυπόλητα να τρέχουν στα στενά δρομάκια, γυναίκες να ανεβοκατέβαινουν τον βράχο, κουβαλώντας νερό, ήταν η καθημερινή εικόνα της φτωχογειτονιάς.

Τα περισσότερα σπίτια φωτίζονταν με λάμπες πετρελαίου, καθώς δεν είχαν ρεύμα.

Οι πρόσφυγες σύχναζαν στα δικά τους καφενεία και έφευγαν από τον συνοικισμό μόνο για να πάνε στις δουλειές τους. Οι άντρες εργαζόταν ως κτίστες, μικροπωλητές, λούστροι και οι γυναίκες που έμεναν πίσω φρόντιζαν τα σπίτια τους, ύφαιναν τον αργαλειό, έψηναν πίτες και τις πουλούσαν.

Συνοικία το όνειρο

Η ιστορική φτωχογειτονιά του Ασυρμάτου αποτέλεσε το σκηνικό γυρισμάτων της περίφημης ταινίας «Συνοικία στο όνειρο» του Αλέκου Αλεξανδράκη.

Η ταινία έμεινε στην ιστορία για τη λογοκρισία που υπέστη και τις προσπάθειες του Αλεξανδράκη να καταφέρει να την προβάλει στον κινηματογράφο.

Τα εξωτερικά γυρίσματα έγιναν στις παράγκες του Ασύρματου με φόντο την Ακρόπολη. Όπως ανέφερε ο Δ.Σ. Δεβάρης, ο Ασύρματος, ήταν «η γραφικοτέρα αθλιότης», κάτι που είχε διακρίνει και ο Αλεξανδράκης όταν επισκέφτηκε το μέρος  για πρώτη φορά. Για τον λόγο αυτό επέλεξε τη συνοικία για τα γυρίσματα της ταινίας που θα σκηνοθετούσε.

Πρωταγωνιστές ήταν ο Αλέκος Αλεξανδράκης, η Αλίκη Γεωργούλη και ο Μάνος Κατράκης. Η ιστορία εκτυλίσσονταν στον Ασύρματο και οι κεντρικοί χαρακτήρες προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να ξεφύγουν από τη φτώχεια τους.

Οι πρόσφυγες παραχώρησαν τα σπίτια τους για να γίνουν τα γυρίσματα και συμμετείχαν και οι ίδιοι ως κομπάρσοι.

Πολλές σκηνές από την ταινία κόπηκαν με την αιτιολογία ότι δεν πρόβαλε την καλή εικόνα της Ελλάδας. Τελικά παίχτηκε μόνο στους κινηματογράφους της Αθήνας, ύστερα από πιέσεις που έφτασαν μέχρι τον τότε πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Καραμανλή.

Οι παράγκες του θρυλικού Ασύρματου καταστράφηκαν μερικώς το 1944 στα Δεκεμβριανά. Τη δεκαετία του ’50, οι παράγκες δεν είχαν πλέον θέση στο κέντρο της Αθήνας. Με πρωτοβουλία της βασίλισσας Φρειδερίκης χτίστηκαν πέτρινες κατοικίες, γνωστές ως τα «πέτρινα της Φρειδερίκης» και σιγά σιγά οι πρόσφυγες στα πλαίσια της αναβάθμισης της εικόνας της πόλης εγκατέλειψαν τον Ασύρματο.

Αρχική φωτογραφία: Παλιές εικόνες και φωτογραφίες της Ελλάδας

Διαβάστε στη “ΜτΧ”: Σε ποια περιοχή της Αθήνας η μπουγάδα γινόταν υπαίθρια και η αποχέτευση ήταν ένα αυλάκι που περνούσε έξω από τα σπίτια; Ο αγώνας των προσφύγων να κρατήσουν όρθια την παραγκούπολη που κατέρρεε σε κάθε νεροποντή