Τύφος, βιασμοί, υποσιτισμός. Έτσι “φιλοξένησαν” οι Γάλλοι τους πρόσφυγες του Ισπανικού εμφυλίου. Ο σκιτσογράφος, που ζωγράφιζε τους χωροφύλακες σαν γουρούνια και η σχέση του με τη Φρίντα Κάλο

Φεβρουάριος 1939. Λίγο πριν το τέλος του Ισπανικού Εμφυλίου και τη νίκη των φασιστικών δυνάμεων του Φράνκο, χιλιάδες Ισπανοί εγκατέλειψαν τη χώρα αναζητώντας καταφύγιο στη Γαλλία. Ανάμεσά τους ήταν και ο διάσημος σκιτσογράφος Γιοσέπ Μπαρτολί. 

Τους περίμενε η πείνα, ο τύφος και η βαρβαρότητα των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Ο Μπαρτολί έζησε δύο χρόνια σε επτά διαφορετικά στρατόπεδα, καταγράφοντας πάντα με την πένα του την σκληρή καθημερινότητα χιλιάδων ανθρώπων. Έχοντας αναπτύξει μια ριψοκίνδυνη φιλία με έναν Γάλλο χωροφύλακα κατάφερε να δραπετεύσει και να διαφύγει στο Μεξικό.

Η ζωή στα γαλλικά σύνορα

14 Φεβρουαρίου 1939. Ο Γιοσέπ Μπαρτολί ήταν ένας από τους 475.000 Ισπανούς Δημοκρατικούς που εγκατέλειψαν την χώρα μετά την επικράτηση του Φράνκο στη Βαρκελώνη. Όταν έφτασαν στα σύνορα με τη Γαλλία τους περίμεναν ειδικά διαμορφωμένα στρατόπεδα, στις παραλίες του Αρζελές, τα οποία αντί για φιλοξενία, προσέφεραν επιδημίες, υποσιτισμό και θάνατο.

Οι συνθήκες διαβίωσης ήταν απάνθρωπες. Εξοντωτικές. Οι έγκλειστοι χρειάστηκε να κατασκευάσουν στην άμμο καλύβες από ξύλο και καραβόπανο, πρόχειρες κουζίνες και αποχωρητήρια. Η βοήθεια που έλαβαν από οργανισμούς όπως ο Ερυθρός Σταυρός δεν ήταν αρκετή και πολλοί πέθαναν από την υγρασία, το κρύο και διάφορες ασθένειες της εποχής. Η ημερήσια δόση φαγητού περιοριζόταν τις περισσότερες φορές σε λίγο ψωμί, με αποτέλεσμα ο υποσιτισμός να αποτελεί θανατηφόρα μάστιγα.

Η φύλαξη των κρατουμένων είχε ανατεθεί στον αποικιακό στρατό από το Μαρόκο, τη Σενεγάλη, τη Μαυριτανία και στην γαλλική χωροφυλακή. Όλοι τους, αλλά περισσότερο οι χωροφύλακες, χτυπούσαν και τιμωρούσαν τους απείθαρχους ή όσους διαμαρτύρονταν για τις συνθήκες διαμονής. Πολλές φορές δεν δίσταζαν να σκοτώνουν. Εκατοντάδες γυναίκες κακοποιήθηκαν και βιάστηκαν από τους χωροφύλακες. 

Γιοσέπ Μπαρτολί

Ο Γιοσέπ Μπαρτολί καθ’ όλη τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου στην Ισπανία πολέμησε στις γραμμές του POUM, ενός κόμματος της επαναστατικής αριστεράς στην Καταλονία, που διαχώριζε τη θέση του από τον σταλινισμό. Ο Μπαρτολί ήταν Καταλανός, διεθνιστής και αριστερός που αφιέρωσε την τέχνη του στην υπηρεσία της ιστορικής καταγραφής. Δούλεψε από μικρός ως σκιτσογράφος στον Τύπο και έγινε από τις πιο αναγνωρίσιμες πένες της Βαρκελώνης.

Πιστός στην τέχνη του αποτύπωσε στο χαρτί την βαρβαρότητα των στρατοπέδων. Στα δύο χρόνια που έζησε στη Γαλλία, έμεινε σε επτά διαφορετικά στρατόπεδα. Στο τελευταίο, στο Μπραμ, ένας Γάλλος χωροφύλακας διέκρινε το ταλέντο του και του χάρισε στα κρυφά ένα μπλοκάκι και ένα μολύβι.

Από τότε ο Μπαρτολί δεν σταμάτησε να σκιτσάρει. Τα γκροτέσκα σχέδιά του αποτυπώνουν τη σκληρή καθημερινότητα των Ισπανών στα γαλλικά σύνορα. Συμβολικά, τα σκίτσα του Γιοσέπ όλοι οι χωροφύλακες σχεδιάζονταν πάντα χοντροί και άσχημοι, πολλές φορές με τη μορφή γουρουνιού, ενώ οι έγκλειστοι ήταν υπερβολικά αδύνατοι και νωθροί.

Διαβάστε ακόμα:  Η πρώτη ελληνική ταινία κινουμένων σχεδίων ήταν αντιφασιστική. Γελοιοποιούσε τον Μουσολίνι και σχεδιάστηκε κρυφά στη Σίφνο την περίοδο της Κατοχής. Αν και δεν υπήρχε εμπειρία ήταν μια καταπληκτική προσπάθεια (Βίντεο)

Όσο περνούσε ο καιρός στο στρατόπεδο Μπραμ, ο Γιοσέπ και ο χωροφύλακας ανέπτυξαν μία ιδιαίτερη φιλία, η οποία βοήθησε εν τέλει τον σκιτσογράφο να δραπετεύσει. Γλίτωσε τη φρίκη των στρατοπέδων αλλά συνελήφθη από την Γκεστάπο, η οποία διέταξε τη μεταφορά του στο Νταχάου. Οι πιθανότητες να πεθάνει είχαν αυξηθεί δραματικά. Ωστόσο, με τη βοήθεια φίλων του κατάφερε να δραπετεύσει κατά τη διάρκεια της μεταφοράς του.

Από τη Μασσαλία πέρασε στην Αφρική. Έφτασε στην Καζαμπλάνκα και απο κεί διέσχισε τον Ατλαντικό και κατέληξε στο Μεξικό, όπου τον περίμενε μια νέα ζωή.

Η σχέση του με τη Φρίντα Κάλο

Συνάντησε μια σειρά από Μεξικάνους διανοούμενους και καλλιτέχνες, Ισπανούς εξόριστους, τροτσκιστές και συντρόφους του από το POUM. Όλοι αναζητούσαν μια δεύτερη ευκαιρία και το Μεξικό φαινόταν ότι μπορούσε να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των κατατρεγμένων.

Γνώρισε ακόμα τον Ντιέγκο Ριβέρα και την Φρίντα Κάλο, με την οποία έγιναν εραστές. Τα γράμματα που αντάλλασσαν μεταξύ τους, πάντα κρυφά από τον Ριβέρα, αποκαλύφθηκαν μετά τον θάνατο του Μπαρτόλι, το 1995, και βρίθουν συναισθημάτων. Η βιογράφος της Φρίντα Κάλο είχε δηλώσει παλαιότερα πως σε ορισμένα γράμματα η συναισθηματική έκρηξη της Φρίντα, ίσως να οφείλεται στην επιδεινωμένη κατάσταση της υγείας της.

Το σίγουρο, όμως, είναι ότι αγαπήθηκαν. Μάλιστα η Μεξικάνα καλλιτέχνης άσκησε και εικαστική επιρροή στον Μπαρτόλι, καθώς χάρη σ’ αυτήν ο Καταλανός σκιτσογράφος ξεκίνησε να χρησιμοποιεί χρώμα στα ασπρόμαυρα σκίτσα του.

Το τέλος του διάσημου σκιτσογράφου

Το 1946 μετακόμισε στη Νέα Υόρκη, όπου και εργάστηκε για περιοδικά όπως το “Holliday”. Ταυτόχρονα συμμετείχε σε εκθέσεις με άλλους καλλιτέχνες, ενώ η φήμη του έφτασε στο Χόλιγουντ όπου προσλήφθηκε ως σκηνογράφος.

Τη δεκαετία του 1960 το όνομά του ήταν στη μαύρη λίστα του γερουσιαστή ΜακΚάρθι. Θεωρήθηκε κομμουνιστής, αφενός λόγω της “προϋπηρεσίας” του στον Ισπανικό εμφύλιο, αφετέρου λόγω της κριτικής που ασκούσε στο Αμερικανικό πολιτικό σύστημα. Ωστόσο αρνήθηκε να φύγει από τις ΗΠΑ και να επιστρέψει στην Ισπανία. Έπρεπε πρώτα να πεθάνει ο Φράνκο.

Στις 20 Νοεμβρίου 1975 ο Φράνκο άφησε την τελευταία του πνοή και δύο χρόνια αργότερα, το 1977, ο Μπιτόλι γύρισε στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Στις 14 Σεπτεμβρίου 1989 υπέγραψε συμφωνία με το Δημοτικό Συμβούλιο της Βαρκελώνης, με την οποία παραχωρούσε τη συλλογή 116 έργων του στην πόλη, με αντάλλαγμα ένα ικανοποιητικό χρηματικό ποσό, εφ’ όρου ζωής. Ωστόσο, επέστρεψε στην Αμερική όπου και απεβίωσε το 1995.

Το 2020 ο Aurel (Ορελιέν Φρομάν), κομίστας της Le Monde, μετά από δεκαετή έρευνα και προετοιμασία, φιλοτέχνησε την πρώτη του μεγάλου μήκους ταινία κινουμένων σχεδίων με τίτλο “Γιοσέπ” και θέμα τη ζωή του Καταλανού σκιτσογράφου το 1939.

Η ταινία αποτέλεσε επίσημη επιλογή του Διεθνούς Κινηματογραφικού Φεστιβάλ των Καννών του 2020. Προβλήθηκε ακόμη στο Διαγωνιστικό Τμήμα του 26ου Διεθνούς Κινηματογραφικού Φεστιβάλ της Αθήνας – Νύχτες Πρεμιέρας, όπου και τιμήθηκε τόσο με το Βραβείο Καλύτερου Σεναρίου, όσο και με το Βραβείο Κοινού.

Δείτε το τρέιλερ (trailer) της ταινίας εδώ: 

Διαβάστε ακόμα στη “ΜτΧ”: Ποια ήταν πέμπτη φάλαγγα του Φράνκο κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Μαδρίτης. Ο αναίμακτος τρόπος που βοήθησε τους εθνικιστές να καταλάβουν την πόλη