Γιατί ξηλώνουν τα αγάλματα του αμερικανού στρατηγού Λι και τοποθετούν της Ενριέτα Λακς; Τα κύτταρά της έσωσαν εκατομμύρια ζωές

Το Δεκέμβριο του 2022, οι αξιωματούχοι της πόλης Ρόανοκ, στην πολιτεία Βιρτζίνια των ΗΠΑ, ψήφισαν υπέρ της ανέγερσης ενός μπρούτζινου αγάλματος της Ενριέτα Λακς, της Αφροαμερικανίδας που έμεινε στην ιστορία ως “η γυναίκα με τα αθάνατα κύτταρα”. Μια γυναίκα που έσωσε δισεκατομμύρια ζωές, αλλά αδικήθηκε από αυτούς που χρησιμοποίησαν το γενετικό υλικό της.

Το άγαλμα της Λακς δεν θα τοποθετηθεί σε ένα τυχαίο μέρος, αλλά στη λεγόμενη πλατεία Λι, στη θέση του αγάλματος του Ρόμπερτ Έντουαρντ Λι, στρατηγού των δυνάμεων του Νότου στον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο (1861-1865) και υποστηρικτή του θεσμού της δουλείας.

Κατ’ επέκταση, η πλατεία Λι θα μετονομαστεί σε πλατεία Ενριέτα Λακς, ως ένδειξη τιμής και αναγνώρισης της συμβολής της στην εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης. Το άγαλμα θα είναι στη θέση του Οκτώβριο του 2023, σύμφωνα με το χρονοδιάγραμμα.

A plaza in Roanoke, VA, that once held a monument to Confederate General Robert E. Lee will now display a bronze statue of Henrietta Lacks instead

Read more: https://t.co/ST6f04rk1B pic.twitter.com/bUNjK720Fw

— NowThis Impact (@nowthisimpact) December 21, 2022

Ρόμπερτ Λι, ο στρατηγός που ακόμη διχάζει τις ΗΠΑ

Ο Ρόμπερτ Έντουαρντ Λι ήταν γιος του συνταγματάρχη και κυβερνήτη της Βιρτζίνια, Χένρι Λι και πήρε το βάπτισμα του πυρός στον Μεξικανοαμερικανικό Πόλεμο του 1846. Τέθηκε υπό τις διαταγές του στρατηγού Γουίνφιλντ Σκοτ και εκείνος τον εξήρε, χαρακτηρίζοντάς τον ως “τον καλύτερο στρατιώτη που είδε ποτέ στο πεδίο”.

Υπήρξε ένα από τα πρωταγωνιστικά πρόσωπα του Αμερικανικού Εμφυλίου Πολέμου. Έμεινε στην ιστορία για την ικανότητά του στους τακτικούς ελιγμούς στο πεδίο της μάχης. Ωστόσο ο πόλεμος χάθηκε για τους Νότιους και τον στρατηγό.

Τον Απρίλιο του 1865, μετά από τέσσερα χρόνια εχθροπραξιών, o αρχηγός των δυνάμεων του Νότου συναντήθηκε με τον αρχηγό των δυνάμεων του Βορρά, Οδυσσέα Γκραντ στο Appomattox Court House της Βιρτζίνια.

Ο Λι συμφώνησε στην παράδοση του στρατού της Βιρτζίνια και η περίφημη χειραψία του με τον Γκραντ σήμανε το τέλος του εμφυλίου. Οι θιασώτες της κατάργησης της δουλείας και του ενιαίου κράτους νίκησαν τους υποστηρικτές της διατήρησης της δουλείας και της συνομοσπονδίας.

Παρά την ήττα, ο στρατιωτικός ηγέτης της ηττημένης Συνομοσπονδίας επαινέθηκε ως ήρωας του αμερικανικού Νότου. Η φήμη του εξαπλώθηκε και στον αμερικανικό Βορρά, όμως για ένα μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης ήταν και παρέμεινε persona non grata, ένα σύμβολο του ρατσισμού και του διχασμού.

Ο Άλεν Καρλ Γκουέλζο, ιστορικός και συγγραφέας του βιβλίου “Robert E. Lee: A Life“, περιγράφει τον Ρόμπερτ Λι ως “μία από τις πιο συγκεχυμένες φιγούρες στην αμερικανική ιστορία“.

“Θεωρούσε τη δουλεία ανήθικη, αλλά ωφελήθηκε από τους δούλους που του κληροδοτήθηκαν και πάλεψε για να υπερασπιστεί το θεσμό. Τον θαύμαζαν ακόμη και οι εχθροί του για την αυτοκυριαρχία του και τις ηγετικές του ικανότητες“, αναφέρει ο Γκουέλζο.

Ένα απόφθεγμα που αποδίδεται στον Λι και επιβεβαιώνει τα λεγόμενα του Γκουέλζο λέει: “Δεν μπορώ να εμπιστευτώ έναν άνθρωπο να ελέγχει τους άλλους, όταν δεν μπορεί να ελέγξει τον εαυτό του“.

Οι απόψεις του Λι για τη δουλεία

Ο Ρόμπερτ Λι είχε άμεση επαφή με δούλους. Το 1857, η σύζυγός του, Μαίρη Άννα Ράντολφ Κάστις Λι έχασε τον πατέρα της, Τζορτζ Ουάσινγκτον Παρκ Κάστις. Ο Λι βρέθηκε να διαχειρίζεται τη διαθήκη του πεθερού του, η οποία περιελάμβανε μια υπερχρεωμένη φυτεία με 200 σκλάβους, στην πόλη Άρλινγκτον του Τέξας.

Οι ιστορικές πηγές δείχνουν ότι μεταχειρίστηκε με σκληρό τρόπο τους δούλους του και ενθάρρυνε οποιαδήποτε κατάχρηση εξουσίας πάνω τους.

Τον Οκτώβριο του 1859, ο Λι κλήθηκε να καταστείλει μια απόπειρα εξέγερσης δούλων, την οποία υποκίνησε ο υπέρμαχος της κατάργησης της δουλείας, Τζον Μπράουν, στο Harper’s Ferry της Βιρτζίνια. Χρειάστηκε μόνο μία ώρα για να εκτελέσει την εντολή και ο πρωτεργάτης οδηγήθηκε στην αγχόνη.

Ο Λι απέδιδε τον εθνικό διχασμό στους υποστηρικτές της κατάργησης της δουλείας και δεν αντιτάχθηκε στις πολιτικές της Συνομοσπονδίας υπέρ της δουλείας. Θεωρητικά ήταν κατά της δουλείας αλλά στην πράξη δεν το εννοούσε. Σε ένα γράμμα προς τη σύζυγό του το 1865, ο Αμερικανός στρατηγός αναφέρει:

“Η δουλεία ως θεσμός είναι ένα ηθικά και πολιτικά κακό για οποιαδήποτε χώρα. Είναι άσκοπο να μακρηγορούμε αναλύοντας τα μειονεκτήματά της. Ωστόσο, νομίζω πως είναι μεγαλύτερο κακό για τη λευκή παρά για τη μαύρη φυλή και, ενώ τα συναισθήματά μου είναι έντονα για τη δεύτερη, η συμπόνια μου είναι πιο δυνατή για την πρώτη“.

Οι απόψεις του Λι για την λευκή υπεροχή παρέμεναν σταθερές τόσο πριν όσο και μετά τον Αμερικανικό Εμφύλιο. Όπως είχε πει χαρακτηριστικά στον μικρότερο γιο του το 1868, “ποτέ δεν θα ευημερήσεις με τους μαύρους“.

Ακόμη, στα γράμματά του αναφέρει ότι “το μέλλον των σκλάβων εξαρτάται από τον Θεό“, καθώς επίσης και ότι “οι μαύροι είναι ασύγκριτα καλύτερα εδώ απ’ ό,τι στην Αφρική, ηθικά, κοινωνικά και σωματικά. Η επίπονη άσκηση στην οποία υποβάλλονται είναι απαραίτητη για την εκπαίδευσή τους ως φυλή και ελπίζω να τους προετοιμάσει και να τους οδηγήσει σε καλύτερα πράγματα“.

Μολαταύτα, λίγους μήνες πριν το τέλος του εμφυλίου και ενώ οι απώλειες των στρατιωτών του αυξάνονταν, ο Αμερικανός στρατηγός αναγκάστηκε να δεχθεί τη στρατολόγηση μαύρων δούλων στο Συνομοσπονδιακό Στρατό.

Οι μαύροι στρατιώτες που πολέμησαν με τους Νότιους αλλά και με τους Βόρειους. Γιατί στο τέλος του εμφυλίου πολέμου, δεν τους ήθελε κανείς

“Δεν ήταν ιδεολόγος υπέρ της δουλείας. Ωστόσο, θεωρώ εξίσου σημαντικό το γεγονός ότι, σε αντίθεση με ορισμένους λευκούς Νότιους, δεν μίλησε ποτέ εναντίον της σκλαβιάς συνολικά“, αναφέρει ο καθηγητής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, Έρικ Φόνερ.

Το “ξήλωμα” του στρατηγού

Ο Ρόμπερτ Λι πέθανε στις 12 Οκτωβρίου 1870, σε ηλικία 63 ετών, μετά από εγκεφαλικό επεισόδιο. Μετά το θάνατό του, δεκάδες αγάλματα ανεγέρθηκαν σε διάφορες πόλεις των ΗΠΑ, κυρίως στις νότιες πολιτείες. Σχολεία και πάρκα πήραν επίσης το όνομά του.

Η εικόνα του στρατηγού απέκτησε μεγάλη δημοτικότητα, ειδικά στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν στο συλλογικό φαντασιακό του Νότου εμπεδώθηκε η ιδέα της “προδιαγεγραμμένης ήττας” σε έναν πόλεμο για έναν “χαμένο σκοπό”.

Τα τελευταία χρόνια, όμως, εν μέσω εκτεταμένων διαδηλώσεων κατά του ρατσισμού και της αστυνομικής βίας και σε μια προσπάθεια να “διαγραφούν” οι μνήμες του εμφυλίου, πολλές πολιτείες πήραν την απόφαση να “ξηλώσουν” αγάλματα με τη μορφή του Λι.

Το Μάιο του 2017, ένας ανδριάντας του Αμερικανού Συνομοσπονδιακού στρατηγού στη Νέα Ορλεάνη αποσπάστηκε από το βάθρο ενός τεράστιου κίονα, ύψους 18 μέτρων, πάνω στον οποίο ήταν τοποθετημένος.

Τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς, μέλη της Κου Κλουξ Κλαν, ακροδεξιοί και υποστηρικτές της λευκής υπεροχής πραγματοποίησαν συγκέντρωση διαμαρτυρίας στο Σάρλοτσβιλ της Βιρτζίνια. Αφορμή στάθηκε η απόφαση του δημοτικού συμβουλίου της πόλης υπέρ της αφαίρεσης του αγάλματος του στρατηγού Λι, που είχε ανεγερθεί το 1924, με την αιτιολογία ότι η ύπαρξή του διαιωνίζει τον διχασμό.

Στον απόηχο των γεγονότων, ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ εξέφρασε μέσω Twitter τη λύπη του για την “ανόητη” απομάκρυνση του αγάλματος του Λι. Ακόμη, διερωτήθηκε αν οι Τζορτζ Ουάσιγκτον και Τόμας Τζέφερσον, οι οικογένειες των οποίων είχαν δούλους στις ιδιοκτησίες τους, “θα έπαιρναν σειρά” και έκανε λόγο για “κομμάτιασμα της ιστορίας και του πολιτισμού” των ΗΠΑ.

Sad to see the history and culture of our great country being ripped apart with the removal of our beautiful statues and monuments. You…..

— Donald J. Trump (@realDonaldTrump) August 17, 2017

…can't change history, but you can learn from it. Robert E Lee, Stonewall Jackson – who's next, Washington, Jefferson? So foolish! Also…

— Donald J. Trump (@realDonaldTrump) August 17, 2017

Το Δεκέμβριο του 2020, το άγαλμα του Αμερικανού στρατηγού, που κοσμούσε, μεταξύ άλλων, την αίθουσα γλυπτών του Καπιτωλίου των ΗΠΑ, αφαιρέθηκε, προκειμένου να αντικατασταθεί από άγαλμα της ακτιβίστριας υπέρ των πολιτικών δικαιωμάτων των μαύρων, Μπάρμπαρα Ρόουζ Τζονς.

“Το άγαλμα του Ρόμπερτ Έντουαρντ Λι τιμά μια κληρονομιά διχασμού, καταπίεσης και ρατσισμού“, είχε γράψει στο Twitter o βουλευτής των Δημοκρατικών, Ντόναλντ Μακίτσιν λίγο μετά την ανακοίνωση της αφαίρεσης του γλυπτού.

“Ήταν μια ιστορική στιγμή που έπρεπε να είχε γίνει προ πολλού. Αξίζουμε να εκπροσωπούμαστε από μια φιγούρα που πραγματικά ενσαρκώνει τις αξίες της Βιρτζίνια“, έγραψε από την πλευρά της η βουλευτήςα, Τζένιφερ Γουέξτον.

Early this morning, I witnessed the removal of the Robert E. Lee statue from the U.S. Capitol.

It was a historic & overdue moment.

I’m proud the work @RepMcEachin & I started a year ago led to this. We deserve to be represented by a figure who truly embodies Virginia’s values. pic.twitter.com/EIZwNaO8pX

— Rep. Jennifer Wexton (@RepWexton) December 21, 2020

Το Σεπτέμβριο του 2021, ένας έφιππος ανδριάντας του Αμερικανού στρατηγού στο Ρίτσμοντ, βάρους 12 τόνων, αφαιρέθηκε με γερανό από τη βάση του. Η απομάκρυνση πραγματοποιήθηκε μετά από μακρόχρονη δικαστική διαμάχη και κατόπιν απόφασης του Ανώτατου Δικαστηρίου της Βιρτζίνια.

Πλήθος κόσμου συγκεντρώθηκε στη λεωφόρο της πρωτεύουσας της Βιρτζίνια, για να ζητωκραυγάσει και να φωνάξει συνθήματα υπέρ του κινήματος Black Lives Matter.

O ανδριάντας του Λι ήταν το μεγαλύτερο και το τελευταίο άγαλμα άνδρα της Συνομοσπονδίας που παρέμενε στην ιστορική λεωφόρο του Ρίτσμοντ, καθώς βρισκόταν εκεί από το 1890.

Το 2020, στον απόηχο της δολοφονίας του Αφροαμερικανού, Τζορτζ Φλόιντ από τον λευκό αστυνομικό, Ντέρεκ Σόβιν, άγνωστοι βανδάλισαν το γλυπτό, γράφοντας στη βάση του γκράφιτι και συνθήματα κατά της αστυνομικής βίας και του φυλετικού μίσους.

Αν και έχουν περάσει πάνω από 150 χρόνια από το θάνατο του Ρόμπερτ Λι, οι αντιγνωμίες για την προσωπικότητά του και την κληρονομιά του στην ιστορία των ΗΠΑ δεν έχουν πάψει να υφίστανται.

Το ζήτημα της απομάκρυνσης ή όχι των επίμαχων αγαλμάτων παραμένει διαχρονικά επίκαιρο και προκαλεί ζωηρές συζητήσεις ανάμεσα σε ιστορικούς και μελετητές, όπως στο παρακάτω βίντεο.

Πηγή εικόνων κεντρικής φωτογραφίας: Wikipedia και Youtube