Γιατί πολλές πόλεις της Ρωσίας είχαν ελληνικά ονόματα, με απόφαση της Μ. Αικατερίνης. Το “ελληνικό σχέδιο”

Το «Ελληνικό Σχέδιο» ή «Ελληνικό Έργο», ήταν μια πρώιμη λύση στο Ανατολικό Ζήτημα που περίπου το 1780 άρχισε να προωθείται από τη Μεγάλη Αικατερίνη.

Σύμφωνα με το σχεδιασμό της τσαρίνας της Ρωσίας, μετά την κατάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας στη θέση της θα ιδρυόταν μία «νέα βυζαντινή αυτοκρατορία», υπό ρωσικό έλεγχο.

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Ηγεμόνας της αυτοκρατορίας θα ήταν ο εγγονός της Αικατερίνης, Κωνσταντίνος, και πρωτεύουσά της, η Κωνσταντινούπολη.

Στο πλαίσιο της πραγματοποίησης του σχεδίου της, η Μεγάλη Αικατερίνη έδωσε προνόμια σε χιλιάδες Έλληνες που εγκαταστάθηκαν σε νέες πόλεις στη νότια Ρωσία που πήραν ελληνικά ονόματα. Αν και το σχέδιο απέτυχε, ωφέλησε σε μεγάλο βαθμό τον ελληνισμό, κάτι που διαφάνηκε κυρίως στην Επανάσταση του 1821.

Στα τέλη του 17^ου αιώνα, ο Μέγας Πέτρος είχε πρώτος την ιδέα για την επέκταση της Ρωσίας προς τη Μεσόγειο και το σχηματισμό μιας μεγάλης ρωσικής αυτοκρατορίας στη θέση της οθωμανικής. Όμως, δεν μπόρεσε να τη εφαρμόσει πριν το θάνατό του το 1725.

Μεγάλη Αικατερίνη και οθωμανική αυτοκρατορία

Μισό αιώνα αργότερα, η Μεγάλη Αικατερίνη προσπάθησε να κάνει πράξη την ιδέα του Μεγάλου Πέτρου. Έτσι προκάλεσε την εξέγερση των Ελλήνων στην Πελοπόννησο -τα λεγόμενα «Ορλωφικά»- στη διάρκεια του ρωσοτουρκικού πολέμου του 1768-1774.

Η λήξη αυτού του πολέμου, ενίσχυσε ακόμη περισσότερο το ενδιαφέρον της Αικατερίνης να επεκτείνει τη Ρωσία στη Μεσόγειο, σε βάρος των Οθωμανών και με τη συνδρομή των υπόδουλων Ελλήνων. Τότε η Ρωσίδα αυτοκράτειρα έδειξε μεγάλη εύνοια σε αυτούς με διάφορους τρόπους. Ο πιο σημαντικός ήταν η εγκατάσταση χιλιάδων Ελλήνων στη νότια Ρωσία.

Πόλεις της Ρωσίας με ελληνικά ονόματα

Είναι ενδιαφέρον ότι την ίδια εποχή ξεκίνησαν να δίνονται ελληνικά ονόματα σε νεοϊδρυθείσες ρωσικές πόλεις.

Έτσι το 1777 έχουμε τη Σταυρούπολη, και ένα χρόνο αργότερα, τη Χερσώνα, όνομα που πήρε από την αρχαία ελληνική πόλη της Χερσονήσου. Το 1780, τη Μαριούπολη από το όνομα της Μαρίας Φεοντόροβνα.

Το 1784, την Ευπατορία, από τον Μιθριδάτη VI Ευπάτορα, βασιλιά του Πόντου, του οποίου οι κτήσεις περιλάμβαναν την Κριμαία. Επίσης, την ίδια χρονιά, τη Μελιτόπολη από τη Μελίτη, αρχαίο λιμάνι της περιοχής, τη Σεβαστούπολη και τη Συμφερόπολη.

Το 1786 έχουμε τη Νικόπολη. Το 1792 τη Τιρασπόλ, όνομα που πήρε από την αρχαία ελληνική πόλη Τύρας, στο  Δνείστερο. Τέλος, το 1795 την Οδησσό, από την ομώνυμη αρχαία ελληνική πόλη που πιστεύεται ότι βρισκόταν στην ίδια περιοχή.

“Πέλλα” ονόμασε ένα θερινό παλάτι κοντά στην Αγία Πετρούπολη που προόριζε για τον μελλοντικό Τσάρο. Η Αικατερίνη είχε ταυτίσει τον εγγονό της με τον Μεγάλο Αλέξανδρο. Το παλάτι προοριζόταν να είναι το μεγαλύτερο της Ρωσίας. Όμως, δεν τελείωσε ποτέ. Επιπλέον, ο Παύλος, γιος της Αικατερίνης και διαδόχος της, από μίσος για τη μητέρα του γκρέμισε το τμήμα που είχε χτιστεί -σχέδιο του στην εικόνα- όταν έγινε τσάρος.

Εκτός από την αρχαία Ελλάδα, έμφαση δόθηκε και στο Βυζάντιο με την ανέγερση νέων εκκλησιών με βυζαντινά χαρακτηριστικά στη νότια Ρωσία, όπως ο καθεδρικός ναός της Χερσώνας.

Ο ρόλος του Ποτέμκιν

Όλες αυτές οι «φιλελληνικές» κινήσεις τη Μεγάλης Αικατερίνης ήταν στο πλαίσιο της προσέγγισης της Ρωσίας με τον ελληνισμό. Απώτερος στόχος της ήταν οι Έλληνες να βοηθήσουν την Αικατερίνη στη διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας όταν θα ερχόταν η ώρα. Στη θέση της θα έμπαινε η ρωσική, ή και άλλες κρατικές οντότητες που θα ήταν ρωσικά προτεκτοράτα.

Η προσέγγιση με τους Έλληνες υπήρξε ιδέα του Πρίγκιπα Γκριγκόρι Ποτέμκιν, βασικού συνεργάτη και εραστή της Αικατερίνης. Μάλιστα, ήταν εκείνος που επέλεξε τα ελληνικά ονόματα για τις νέες πόλεις της Ρωσίας.

«Το Ελληνικό Σχέδιο»

Το 1779, όταν γεννήθηκε ο δεύτερος εγγονός της Μεγάλης Αικατερίνης, η δημιουργία μίας μεγάλης ρωσικής ανατολικής αυτοκρατορίας έγινε έμμονη ιδέα της. Τότε σκέφτηκε να κάνει το νεογέννητο εγγονό της ηγεμόνα μια «αναγεννημένης βυζαντινής αυτοκρατορίας» που θα είχε πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη. Το μωρό βαπτίστηκε “Κωνσταντίνος” και είχε Ελληνίδα τροφό.

Η Μεγάλη Αικατερίνη τότε θέλησε να εφαρμόσει το λεγόμενο «Ελληνικό Σχέδιο» ή «Ελληνικό Έργο». Σύμφωνα με αυτό, η διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας θα μπορούσε να επιτευχθεί με τη συνεργασία μιας άλλης μεγάλης δύναμης, της Αυστρίας των Αψβούργων.

Την εποχή εκείνη, ο Αυστριακός μονάρχης ήταν ο Ιωσήφ Β’, Αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, γνωστός σήμερα κυρίως ως εραστής των Τεχνών και προστάτης του Μότσαρτ.

Συμμαχία με τον Ιωσήφ Β΄

Τον Μάιο του 1780, η Αικατερίνη κανόνισε μυστική συνάντηση με τον Ιωσήφ στο Μογκίλιοφ. Στη συνέχεια, οι δύο μονάρχες συζήτησαν μέσω επιστολών τα σχέδιά τους για τη διχοτόμηση της οθωμανικής αυτοκρατορίας και την «αποκατάσταση» της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η Αικατερίνη ήταν συναρπασμένη με την εφαρμογή του «Ελληνικού Σχεδίου».

Αντίθετα, ο Ιωσήφ ήταν διστακτικός, φοβούμενος τις αντιδράσεις των άλλων μεγάλων δυνάμεων, της Γαλλίας, Μεγάλης Βρετανίας και Πρωσίας.

Παρά ταύτα, η αυστρορωσική συμμαχία επισημοποιήθηκε τον Μάιο του 1781. Όμως, μέχρι και το 1787, όταν η Αικατερίνη συναντήθηκε ξανά με τον Ιωσήφ στην Κριμαία, το σχέδιο δεν είχε τεθεί ακόμη σε εφαρμογή.

Πόλεμος με τους Οθωμανούς

Τότε, οι Οθωμανοί κήρυξαν τον πόλεμο στη Ρωσία. Ο Ιωσήφ αν και μάλλον είχε μετανιώσει για τη συμμαχία του με την Αικατερίνη, έστειλε το στρατό του εναντίον των Τούρκων. Μάλιστα, κατέλαβε το Βελιγράδι. Τότε συνέβη ακριβώς αυτό που φοβόταν: Βρετανία, Πρωσία, Ολλανδία και Σουηδία επενέβησαν υπέρ των Τούρκων, φοβούμενες την ισχυροποίηση Αυστρίας και Ρωσίας από τυχόν διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Επιπλέον, αποδείχτηκαν οι σοβαρές αδυναμίες του «Ελληνικού Σχεδίου» αφού δεν είχαν καταστρωθεί συγκεκριμένα σχέδια δράσης Ρώσων και Αυστριακών για την πραγματοποίησή του.

Το τέλος του «Ελληνικού Σχεδίου»

Μια σειρά γεγονότων, κυρίως από πλευράς Αυστρίας, έβαλαν τελικά ταφόπλακα στο «Ελληνικό Σχέδιο». Ενώ οι Ρώσοι πολεμούσαν τους Τούρκους, ο Ιωσήφ είχε να αντιμετωπίσει επαναστάσεις στο Βέλγιο και την Ουγγαρία που κατείχε. Επιπλέον, το 1789 ξέσπασε η Γαλλική Επανάσταση που σύντομα είχε σοβαρές συνέπειες και για τους Αψβούργους.

Ο Ιωσήφ δεν είχε το χρόνο και τη διάθεση να ασχοληθεί πλέον με τον πόλεμο με τους Οθωμανούς.

Επιπλέον, ήταν πια ένα σωματικό και ψυχολογικό ράκος. Είναι χαρακτηριστικό ότι λίγο πριν πεθάνει το 1790, ζήτησε να αναγραφεί στον τάφο του η φράση: «Ενθάδε κείται ο Ιωσήφ που απέτυχε σε ό,τι ανέλαβε».

Μαζί με τον Ιωσήφ, ουσιαστικά ετάφη και το μεγαλεπήβολο «Ελληνικό Σχέδιο» της Μεγάλης Αικατερίνης. Τυπικά, η συμμαχία Ρωσίας και Αυστρίας τερματίστηκε με τη Συνθήκη του Ιασίου το 1792 που έβαλε τέλος στον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1787-1792.

Οφέλη για τον ελληνισμό

Αν και οι συνέπειες του «Ελληνικού Σχεδίου» ήταν πολύ περιορισμένες στη διεθνή πολιτική σκηνή, εμμέσως ο ελληνισμός ωφελήθηκε τα μέγιστα απ’ αυτό. Μπορεί να μην οδήγησε στην κατάργηση της οθωμανικής δουλείας, αλλά συνέβαλε στη ραγδαία οικονομική και πνευματική ανάπτυξη των Ελλήνων.

Στο πλαίσιο της πραγματοποίησης του «Ελληνικού Σχεδίου», τόσο η Μεγάλη Αικατερίνη όσο και ο Ιωσήφ Β΄ ευνόησαν την εγκατάσταση χιλιάδων Ελλήνων στις αυτοκρατορίες τους, στους οποίους παραχώρησαν ιδιαίτερα προνόμια. Αυτοί ήταν κυρίως έμποροι, επιχειρηματίες, τεχνίτες, γιατροί, δικηγόροι, ακαδημαϊκοί, κ.ά.

Έτσι, πριν από το 1821 υπήρχαν σημαντικές ελληνικές παροικίες στις ρωσικές και αυστριακές πόλεις που τα μέλη τους ήταν κυρίως αστοί. Η συνεισφορά τους στην Ελληνική Επανάσταση είναι ανυπολόγιστη.