Γιατί οι Βρετανοί έχουν πάθος με το τσάι, που δεν φυτρώνει στη χώρα τους; Σνομπισμός, πόλεμοι και εκμετάλλευση

Στο Ηνωμένο Βασίλειο το τσάι δεν είναι απλά ένα δημοφιλές ρόφημα, αλλά εδώ και τρεις αιώνες είναι ενταγμένο στις παραδόσεις του και θεωρείται σημαντικό μέρος της βρετανικής ταυτότητας. Αποτελεί εξέχον χαρακτηριστικό της αγγλικής κουλτούρας και των λαών που απαρτίζουν το Ηνωμένο Βασίλειο. Το πως το ρόφημα ενός εξωτικού φυτού έφθασε να γίνει το βασικό καταναλωτικό προϊόν στην κουλτούρα των Βρετανών συνδέεται με πολιτικές εξελίξεις και κοινωνικές ανατροπές που πάνε πίσω στο χρόνο

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Το «Τσάι» ως γεύμα

Το τσάι είναι σε τέτοιο βαθμό μέρος της καθημερινότητας στο Ηνωμένο Βασίλειο που σε πολλές περιοχές του, αλλά και στην Αυστραλία, ο όρος «τσάι» εκτός από το ρόφημα σημαίνει και το απογευματινό γεύμα που είναι το σημαντικότερο στη Βρετανία. Για τους υπόλοιπους Βρετανούς, «τσάι» είναι και ένα ελαφρύ γεύμα μεταξύ του πρωινού και του μεσημεριανού, αυτό που οι αρχαίοι Έλληνες αποκαλούσαν προάριστον.

Στη διάρκειά του σερβίρεται τσάι που συνοδεύεται από σάντουιτς, μπισκότα και κρακεράκια. Το να βουτά κάποιος το μπισκότο του στο τσάι είναι καθαρά βρετανική συνήθεια, που ξεκίνησε από το συγκεκριμένο γεύμα.  Αυτό δεν σημαίνει ότι οι Βρετανοί πίνουν τσάι μόνο λίγο πριν το μεσημέρι ή το βράδυ.

Το ρόφημα της βρετανικής αριστοκρατίας

Το τσάι δεν φύεται στη Βρετανία. Οι κάτοικοί της το δοκίμασαν για πρώτη φορά μόλις στα μέσα του 16^ου αιώνα μαζί με τους υπόλοιπους Ευρωπαίους. Την εποχή της Αναγέννησης, το τσάι παραγόταν αποκλειστικά στην Κίνα. Από τον 16^ου αιώνα οι Ευρωπαίοι ξεκίνησαν να έχουν εμπορικές συναλλαγές με τη μακρινή χώρα της Άπω Ανατολή.

Ένα προϊόν που δεν υπήρχε στη Γηραιά Ήπειρο και εισαγόταν τότε από την Κίνα ήταν και το τσάι. Όπως όλα τα κινέζικα αγαθά, στις ευρωπαϊκές χώρες έφθαναν μόνο μικρές ποσότητες. Έτσι η τιμή του ήταν πολύ υψηλή και μόνο οι αριστοκράτες και οι πλούσιοι αστοί μπορούσαν να το αγοράσουν. Το ίδιο ίσχυε, βέβαια, και στην Αγγλία.

Μέχρι και τις αρχές του 18^ου αιώνα, οι Βρετανοί αριστοκράτες κατανάλωναν τσάι όπως οι άλλοι Ευρωπαίοι συνάδελφοί τους. Όμως, πρώτοι αυτοί άρχισαν να προσθέτουν ζάχαρη και γάλα, κάτι που για πολλά χρόνια ήταν μια αγγλική συνήθεια που κορόιδευαν στην υπόλοιπη Ευρώπη.

Αν στην Αγγλία του 18^ου αιώνα κάποιος έπινε τσάι, στο οποίο ανακάτευε ζάχαρη και γάλα, ήταν στην κορυφή της ιεραρχίας. Έτσι στην περίπτωση αυτή δεν ήταν η απλή κατανάλωση ενός ροφήματος αλλά μια διαδικασία που θύμιζε τελετουργία. Οι λίγοι εκλεκτοί που έπιναν τσάι ακολουθούσαν ένα προκαθορισμένο πρωτόκολλο, ακόμη και για το πως έβαζαν τη ζάχαρη ή πως την ανακάτευαν!

Η κατανάλωση μπισκότων και άλλων γλυκών μαζί με το ρόφημα εντασσόταν στο ίδιο τελετουργικό.

Τσάι και κοινωνική άνοδος

Ένας αστός που στη διάρκεια του 18^ου αιώνα αποκτούσε μεγάλη περιουσία γνώριζε ότι είχε αρχίσει να γίνεται αποδεκτός από την αριστοκρατία όταν τον καλούσε κάποιος ευγενής στην έπαυλή του, για τσάι με αυτόν και τους φίλους του.

Στη διάρκεια αυτών των συναθροίσεων συνήθως κλείνονταν οι μεγάλες δουλειές και κανονίζονταν τα συνοικέσια των πλούσιων Βρετανών.

Αυτό δεν σημαίνει ότι οι αριστοκράτες δεν συναντιούνταν σε καπηλειά και οίκους ανοχής. Όμως, εκεί πήγαιναν κυρίως για να διασκεδάσουν, να μεθύσουν και να οργιάσουν. Έτσι, δεν ήταν τα πιο πρόσφορα μέρη να συζητήσουν σοβαρές υποθέσεις.

Πότε έγινε «βρετανικό προϊόν»;

Στα μέσα του 18^ου αιώνα, η βρετανική «Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών» απέσπασε από την Κίνα το μονοπώλιο της εξαγωγής του τσαγιού. Αυτό σήμαινε ότι στη Βρετανία άρχισαν να μπαίνουν πολύ μεγαλύτερες ποσότητες του προϊόντος απ’ ότι στο παρελθόν. Το τσάι άρχισε να γίνεται φθηνότερο και μπορούσε να καταναλωθεί από τους αστούς, αλλά όχι τα μέλη των λαϊκών τάξεων. Οι πρώτοι άρχισαν να συμπεριφέρονται μεταξύ τους όπως οι αριστοκράτες και να καλούν ο ένας τον άλλο για τσάι και μπίζνες.

Ένας άλλος λόγος για τον οποίο το τσάι έγινε ιδιαίτερα δημοφιλές στη Βρετανία τον 18^ο αιώνα, ήταν επειδή οι χώρες που παρήγαγαν καφε ή σοκολάτα ήταν αποικίες άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Η βρετανική κυβέρνηση διατηρούσε υψηλούς δασμούς σε αυτά τα προϊόντα και κατά συνέπεια ήταν πανάκριβα.

Στη βρετανική Ινδία

Από τα τέλη του 18^ου αιώνα, οι Βρετανοί άρχισαν να επιβάλλουν την καλλιέργεια του τσαγιού σε πολλές περιοχές της Ινδίας που είχαν καταλάβει. Όταν από τα μέσα του 19^ου αιώνα, η Ινδία έγινε και επίσημα βρετανική αποικία, παρήγαγε τεράστιες ποσότητες τσαγιού, που στο σύνολό του ταξίδευε με αποκλειστικό προορισμό τα βρετανικά λιμάνια.

Μάλιστα, οι Βρετανοί είχαν κατασκευάσει και γρήγορα εμπορικά πλοία που μετέφεραν αποκλειστικά τσάι νέας εσοδείας διαφόρων ποικιλιών από την Ινδία στη Βρετανία, με πιο γνωστό το «Κάτι Σαρκ». Το πλοίο εκτίθεται σήμερα στο ναυτικό μουσείο του Γκρίνουιτς.

Έτσι τον 19^ο αιώνα, η τιμή του τσαγιού είχε πέσει κατακόρυφα και οι λαϊκές τάξεις άρχισαν να το καταναλώνουν.

Το ρόφημα της αριστοκρατίας από προνόμιο των λίγων έγινε συνήθεια όλων.

Οι λαϊκές τάξεις “ανακαλύπτουν” το τσάι

Μόλις δύο αιώνες μετά την πρώτη εμφάνιση του τσαγιού στην αγγλική κοινωνία, το ρόφημα είχε φτάσει στην εργατική τάξη και σύντομα θεωρήθηκε καθημερινή ανάγκη για τους φτωχούς εργάτες.

Tο τσάι είχε γίνει φθηνότερο από την μπύρα στις αρχές του 19ου αιώνα. Επιπλέον, η ζάχαρη ήταν πια εξαιρετικά φθηνή. Αν και η τιμή του καφέ είχε μειωθεί αρκετά, το τσάι ήταν καλύτερη λύση, επειδή όταν το αραίωναν για λόγους οικονομίας με νερό, διατηρούσε τη γεύση του.

Ο αραιωμένος καφές όμως έχανε τα συστατικά που τον έκαναν δυναμωτικό ρόφημα. Η κυβέρνηση επίσης ενθάρρυνε την κατανάλωση τσαγιού αφού περιόριζε την ανάγκη για αλκοόλ.

Το τσάι είχε και άλλα θετικά για του Βρετανούς. Η κατανάλωση ενός ζεστού, γλυκού ροφήματος βοήθησε τα γεύματα των κατώτερων τάξεων, τα οποία γενικά αποτελούνταν από ξερό ψωμί και τυρί. Το ζεστό ρόφημα ήταν ιδιαίτερα ελκυστικό, δεδομένου του κρύου και υγρού κλίματος της Βρετανίας. Επιπλέον, το τσάι βοηθούσε και στην υγιεινή, καθώς η κατανάλωση τσαγιού απαιτούσε βράσιμο του νερού, σκοτώνοντας έτσι βακτήρια και ιούς που μεταδίδονται μέσω του νερού, όπως η δυσεντερία, η χολέρα και ο τύφος.

Ωστόσο, οι φτωχοί κατανάλωναν το τσάι πολύ διαφορετικά από το σχεδόν ιερό τελετουργικό που υιοθετούσαν οι ανώτερες τάξεις. Η κατανάλωση τσαγιού μεταξύ των φτωχών ξεκίνησε πιθανώς σε σχέση με την εργασία, όχι στο σπίτι. Οι άνθρωποι του μεροκάματου έφτιαχναν το τσάι τους στην ύπαιθρο ή είχαν τον εξοπλισμό στη φάμπρικα.

Καμία σχέση με τα ακριβά σαλόνια όπου απολάμβαναν το ρόφημά τους οι αριστοκράτες

Το απογευματινό τσάι πιθανότατα έγινε ένας τρόπος για να αυξηθεί ο αριθμός των ωρών που μπορούσαν να εργαστούν οι εργάτες. Τα διεγερτικά στο τσάι, συνοδευόμενα από την αύξηση των θερμίδων από τη ζάχαρη και τα συνοδευτικά σνακ, έδιναν στους εργαζόμενους επιπλέον ενέργεια.

Τσάι και μπίζνες αλλά από άλλη οπτική.

Τσάι και πολιτική

Το τσάι θεωρούνταν πια βρετανικό προϊόν. Αυτό το εκμεταλλεύτηκε στο έπακρο η Βρετανία αφού το διέδωσε στις αποικίες της. Με διάφορους τρόπους προώθησε την κατανάλωση του τσαγιού σε εκατομμύρια ανθρώπους που δεν ήταν Βρετανοί, και οι χώρες τους είχαν γίνει βρετανικές αποικίες.

Το να πίνει κάποιος τσάι σήμαινε ότι υιοθετούσε βρετανικά ήθη και έθιμα. Όμως, την ίδια στιγμή η πολιτική αυτή ενίσχυε τη βρετανική οικονομία αφού στο τσάι εκτός Βρετανίας είχε επιβληθεί ειδική φορολογία, τα έσοδα της οποίας πήγαιναν κατευθείαν στον κρατικό προϋπολογισμό.

Αυτό ήταν κάτι που το γνώριζαν καλά οι Αμερικανοί όταν ξεκινούσαν την επανάστασή τους εναντίον της Βρετανίας. Δεν είναι τυχαίο ότι μία αφορμή της Αμερικανικής Επανάστασης ήταν ότι το 1773 οι Αμερικάνοι έριξαν στο λιμάνι της Βοστόνης κιβώτια με τσάι που είχαν φέρει οι Βρετανοί.

Αυτή ήταν η διαμαρτυρία τους για την υψηλή φορολογία που τους είχαν επιβάλλει.

Ακόμη και ο πόλεμος του οπίου, το 1839,  ξεκίνησε επειδή οι Βρετανοί, έβλεπαν ότι εισήγαγαν ακριβό τσάι από την Κίνα, η οποία όμως απαγόρευσε το βρετανικό όπιο που καλλιεργούνταν στην Ινδία. Άρα το ισοζύγιο ήταν σε βάρος της Βρετανίας, που ξεκίνησε πόλεμο με βασικό αίτημα να απελευθερωθεί η αγορά του οπίου, παρόλο που αυτό διέλυε με τις επιπτώσεις του, την κινεζική κοινωνία. (Διαβάστε εδώ το σχετικό θέμα της ΜτΧ)

Αυτός ο πόλεμος κόστισε ακριβά στην Κίνα. Καταστράφηκαν πόλεις, τα θερινά ανάκτορα και το Χονγκ Κόνγκ έγινε αποικία.

Ταυτόχρονα, για πολλές δεκαετίες ένας  ολόκληρος λαός ήταν θύμα της ανεξέλεγκτης χρήσης του οπίου, που σε αντίθεση με το τσάι, σκοτώνει τους χρήστες αργά και βασανιστικά.

Δείτε εδώ ένα χιουμοριστικό βίντεο που γύρισε η Ελισάβετ λίγους μήνες πριν από το θάνατό της όπου γιορτάζει τα 70 χρόνια της βασιλείας της πίνοντας τσάι με το Πάντιγκτον Μπέρ