Γιατί ο τελευταίος αυτοκράτορας του Βυζαντίου ορκίστηκε στο Μυστρά και όχι στην Κωνσταντινούπολη; Το μένος των ορθοδόξων εναντίον των Λατίνων και η ενωτική λειτουργία στην Αγιά Σοφιά

Το κείμενο μας το έστειλε ο αναγνώστης Απόστολος Δημητριάδης, ιστορικός.

Η όξυνση των σχέσεων της Εκκλησίας με το κράτος στις αρχές του 15ου αιώνα, χαρακτηρίζει την τελευταία περίοδο των Παλαιολόγων. Η προσπάθεια των Βυζαντινών αυτοκρατόρων να άρουν το Σχίσμα των Εκκλησιών με βαθύτερο σκοπό την ανέλπιστη στρατιωτική βοήθεια της Δύσης, διάβρωσε τον κοινωνικό ιστό της Κωνσταντινούπολης. 

Οι δύο πυλώνες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας συγκρούονται σε σημείο οριστικής ρήξης πριν από την άλωση της «Πόλης των Πόλεων».

Ιστορικό υπόβαθρο

Η εδαφική συρρίκνωση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας με την απώλεια των επαρχιών προκάλεσε την αποδυνάμωση της κεντρικής εξουσίας σε διοικητικό, οικονομικό και στρατιωτικό επίπεδο.

Η Κωνσταντινούπολη λαμβάνει ουσιαστικά χαρακτηριστικά πόλης-κράτους. Ο πληθυσμός έχει ελαττωθεί σημαντικά καθώς αγγίζει τους 40.000 κατοίκους και τα σημάδια της φθοράς διαφαίνονται στα μεγαλεπήβολα κτίρια που απηχούσαν το κύρος της Αυτοκρατορίας. Τα ισχνά οικονομικά επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό και το βιοτικό επίπεδο της μεγάλης μερίδας των κατοίκων, εκτός από την ακμάζουσα εμπορική κοινότητα.

Κατά την ύστερη περίοδο των Παλαιολόγων, ο οθωμανικός κλοιός σφίγγει συνεχώς.

Κυρίαρχο πολιτικό ζήτημα αποτελεί η ένωση της Ανατολικής Εκκλησίας με την Δυτική. Ο Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος  ήλπιζε σε Σύνοδο των Εκκλησιών ώστε να αντιμετωπίσει την σοβαρή απειλή των Οθωμανών που είχαν κατακλύσει την Μικρά Ασία και μέρος των Βαλκανίων.

Όμως, στους κόλπους της Εκκλησίας κυριαρχούσε σε μεγάλο βαθμό ο λεγόμενος αντι-Λατινισμός.

Η στάση αυτή ενισχύθηκε από γεγονότα όπως η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους το 1204 που είχε συνοδευθεί από καταστροφές μοναστηριών και τη λεηλασία της Αγίας Σοφίας. Επηρεάστηκε επίσης, από την αποτυχημένη Σύνοδο της Λυών το 1274.

Η προσπάθεια του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου για ένωση των Εκκλησιών εμποδίστηκε από σημαντικό μέρος του κλήρου στο πρώτο μεγάλο Ανθενωτικό μέτωπο. Μάλιστα, ο Πατριάρχης Γρηγόριος Β΄ αποκήρυξε την Ένωση το 1285.

Η Σύνοδος Φεράρας – Φλωρεντίας

Ο αυτοκράτορας Ιωάννης  Η΄ Παλαιολόγος , υποβαθμίζοντας τις κοινωνικές αντιδράσεις, συνέχισε την φιλοδυτική πολιτική του πατέρα του Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου.

Αξιοποίησε τον θεσμικό ρόλο του ως προστάτη της Εκκλησίας και συγκάλεσε την Σύνοδο της Φεράρας-Φλωρεντίας στις αρχές του 1438.

Ο αυτοκράτορας ηγήθηκε μεγάλης πρεσβείας (700 σύνεδροι) στην οποία συμμετείχαν υψηλά ιστάμενα πρόσωπα όπως ο Πατριάρχης Ιωσήφ Β’, οι εκπρόσωποι δύο Πατριαρχείων, ο Επίσκοπος Εφέσου Μάρκος Ευγενικός (ο μετέπειτα ηγέτης των Ανθενωτικών) και ο Επίσκοπος Νικαίας Βησσαρίων.

Τα έξοδα της αποστολής ήταν τεράστια, γεγονός που προκάλεσε μεγάλη δυσαρέσκεια στην Κωνσταντινούπολη.

Η υποδοχή της πρεσβείας σημαδεύτηκε από σοβαρό επεισόδιο: Σύμφωνα με το τελετουργικό, ο Πατριάρχης Ιωσήφ έπρεπε να φιλήσει τα πόδια του Πάπα Ευγενικού. Έπειτα από σφοδρές αντιδράσεις, η πρεσβεία εγκαταστάθηκε στη Φεράρα χωρίς δημόσια τελετή.

Όμως, η επιδημία πανώλης σε συνδυασμό με την έλλειψη χρημάτων ανάγκασε τις δύο πλευρές να συναντηθούν στην Φλωρεντία, με έξοδα της πλούσιας οικογένειας των Μεδίκων.

Οι συζητήσεις μεταξύ αξιωματούχων των δύο Εκκλησιών ήταν έντονες και συχνά έφθαναν σε αδιέξοδο.

Το ζήτημα της φρασεολογίας του Πιστεύω (filioque) βρέθηκε στο επίκεντρο. Για τους Βυζαντινούς οποιαδήποτε αλλαγή άγγιζε τα όρια της αίρεσης.

Οι συγκρούσεις του αυτοκράτορα με τον κλήρο δυναμίτισαν ακόμη περισσότερο το τεταμένο κλίμα.

Τα στενά χρονικά περιθώρια οδήγησαν σε υποχώρηση την βυζαντινή διπλωματία με αποτέλεσμα να επέλθει η τελική συμφωνία στις 6 Ιουλίου 1439.

Η αποδοχή των Βυζαντινών στην αλλαγή της φρασεολογίας του Πιστεύω έγκειται στην εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος, κατά την μετάφραση του εδαφίου από τα λατινικά στα ελληνικά.

Οι λεπτομέρειες που χαρακτηρίζουν την κάθε Εκκλησία στον καθημερινό βίο θεωρήθηκαν τοπικά έθιμα. Το σύνολο των βυζαντινών αξιωματούχων υπέγραψε την συμφωνία εκτός από τον Επίσκοπο Εφέσου Μάρκο Ευγενικό.

Οι τριβές της Εκκλησίας με το Κράτος μέχρι την Άλωση

Τον Φεβρουάριο του 1440 η πρεσβεία φθάνει στην Κωνσταντινούπολη όπου δέχθηκε σκληρή κριτική από κατοίκους, που χαρακτήρισαν τα μέλη της προδότες και αιρετικούς.

Το ανθενωτικό ρεύμα θα ενισχυθεί, καθώς πολλοί από εκείνους που υπέγραψαν την Ένωση συστρατεύονται με τους  Ανθενωτικούς όπως ο Γεώργιος Σχολάριος (Γεννάδιος Β΄).

Δημιουργείται όργανο Ανθενωτικών που λειτουργεί εκτός του ελέγχου του Πατριαρχείου υπό την ονομασία Ιερά Σύναξις με επικεφαλής, αρχικά, τον Μητροπολίτη Νικομήδειας, Μακάριο.

Η Ιερά Σύναξις θεωρούσε ότι εκπροσωπεί το πραγματικό σώμα της Εκκλησίας. Το καλοκαίρι του 1442 οι αντιδράσεις για την Ένωση των Εκκλησιών παίρνουν την μορφή αποτυχημένου πραξικοπήματος εναντίον του αυτοκράτορα από τον αδερφό του Δημήτριο.

Τον Οκτώβριο του 1448 πεθαίνει ο Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος. Στις  6 Ιανουαρίου 1449  ορίζεται διάδοχος ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος που βρισκόταν στον Μυστρά, όπου και πραγματοποιήθηκε η τελετή στέψης του.

Η στέψη μακριά από το κέντρο αποφάσεων καταδεικνύει την ισχυρή αντίσταση της Εκκλησίας. Πλέον, ο τελευταίος Βυζαντινός αυτοκράτορας στερείται λαϊκής βάσης.

Η κρίση  μεταξύ των εκκλησιαστικών αξιωματούχων οδηγεί τον Πατριάρχη Γρηγόριο Γ΄ σε παραίτηση και  φυγή του για την Ρώμη, τον Αύγουστο του 1451.

Το μένος εναντίον των Λατίνων φανερώνεται και από την φράση του Λουκά Νοταρά: «Κρειτόττερον έστιν ειδέναι εν μέση τη πόλει φακιόλιον Βασιλεύον Τούρκων ή καλύπτραν Λατινικήν».

Η απειλή των Οθωμανών οδήγησε σε υποχώρηση των Ανθενωτικών. Στα τέλη Νοεμβρίου 1452 τελέστηκε η πρώτη Ενωτική λειτουργία στην Αγία Σοφία παρουσία Καθολικών επισκόπων και λιγοστών Ορθοδόξων.

Συμπερασματικά

Η Κωνσταντινούπολη λειτούργησε ως κοιτίδα της Ορθοδοξίας. Έτσι, αναπτύχθηκε στους κόλπους της Εκκλησίας η έννοια του πατριωτισμού.

Κατά τα τελευταία έτη της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, η Εκκλησία παρέμεινε ισχυρή παρά την απώλεια των επαρχιών.

Η φιλοδυτική στάση του αυτοκράτορα με την υποστήριξη της νέας αριστοκρατίας, αυτής των εμπόρων, επιβάλλει την αναδίπλωση του Πατριαρχείου.

Το μπεράτι του Μουράτ Β΄ ως προς την προστασία των Μονών του Αγίου Όρους αποτελεί προπομπό της παραχώρησης προνομίων από τον Σουλτάνο  στον Γεννάδιο Σχολάριο αμέσως μετά την άλωση της    Κωνσταντινούπολης.

Έτσι, το Πατριαρχείο διατήρησε την ορθόδοξη ταυτότητα του, αυτή την φορά ως θρησκευτική κοινότητα στους κόλπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Διαβάστε στη “ΜτΧ”: Το έγγραφο που υποτίθεται ότι συνέταξε ο Μέγας Κωνσταντίνος και παραχωρούσε τη δυτική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία στον Πάπα ήταν πλαστό! Η δήθεν «Δωρεά του Κωνσταντίνου» οδήγησε στο Σχίσμα και τους προτεστάντες