Γιατί ο Σουλτάνος ο Μαχμούτ Β΄ έσφαξε χιλιάδες Γενίτσαρους μέσα στην Πόλη το 1826. Ο ρόλος της ελληνικής επανάστασης στην ανάδειξη του στρατιωτικού παρακράτους

Του δημοσιογράφου – ιστορικού ερευνητή Παντελή Αθανασιάδη  

Η σφαγή 6.000 και πλέον Γενιτσάρων, που διέταξε ο σουλτάνος Μαχμούτ Β΄ το 1826 έγινε για να απαλλαγεί από το σώμα των υπερασπιστών του καθεστώτος, που η συνεχής παραχώρηση προνομίων το κατέστησε αντίπαλο πόλο της σουλτανικής εξουσίας, την οποία αμφισβήτησαν κατ’ επανάληψη.

Είναι γνωστό ότι τα σώματα των γενιτσάρων, που είχε θεσπίσει η Οθωμανική αυτοκρατορία, στελεχώνονταν από το απεχθές παιδομάζωμα (ντεβσιρμέ).

Η ονομασία γενίτσαροι σημαίνει «γενί τσερί» δηλαδή «νέα στρατεύματα».

Τα σώματα αυτά λόγω κακής διοίκησης είχαν παρακμάσει τρομερά, είχαν εθισθεί στις συνωμοσίες, και όπως απέδειξε και η Ελληνική Επανάσταση του 1821, δεν αποτελούσαν πλέον τον υπερασπιστικό βραχίονα του σουλτανικού καθεστώτος, όταν ουσιαστικά άοπλοι και ανεκπαίδευτοι αλλά ψυχωμένοι χωρικοί, τσοπαναραίοι και ναυτικοί, κατανίκησαν τα γενιτσαρικά τάγματα, τα οποία στην ουσία παρέμεναν στις μεγάλες πόλεις είτε συνωμοτώντας είτε σφάζοντας αμάχους για να εκδικηθούν τις νίκες των επαναστατημένων, τους οποίους δεν μπόρεσαν να νικήσουν στρατιωτικά.

Η απειθαρχία των γενιτσαρικών ταγμάτων στην σουλτανική εξουσία, οι αλλεπάλληλες ήττες και η απώλεια εδαφών δημιούργησαν τις σκέψεις για μεταρρυθμίσεις και στις ένοπλες δυνάμεις από τον προκάτοχο Σουλτάνο Σελίμ Γ΄. Η αποτυχία του όμως να ολοκληρώσει τις προσπάθειες εκσυγχρονισμού του κράτους (αφού τον εκθρόνισαν και τον δολοφόνησαν οι γενίτσαροι) δεν στάθηκε ικανή να αλλάξει τον ρου των πραγμάτων, που επέβαλαν οι αναγκαίες μεταρρυθμίσεις, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Ευρωπαϊκές περιγραφές του πογκρόμ

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο αιμοσταγής τερματισμός της ύπαρξης αυτών των στρατιωτικών σωμάτων. Μία εξαιρετική περιγραφή του γεγονότος αυτού δημοσιεύθηκε πολλά χρόνια αργότερα το 1873, στην “Επιθεώρηση των Δύο Κόσμων” (Revue des duex mondes) και αναδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα “Κλειώ” της Τεργέστης.

Τα γεγονότα του 1826 επηρέασαν αποφασιστικά τη σκέψη του σουλτάνου Μαχμούτ, ο οποίος από πολύ νωρίτερα ήθελε να τελειώσει το έργο του προκατόχου του Σελίμ, που τον εκτέλεσαν εξεγερμένοι γενίτσαροι.

Η άλωση του Μεσολογγίου από την πλευρά των Τούρκων, στην ουσία ανέδειξε τα όπλα του Αιγύπτιου Ιμπραήμ πασά. Η Αίγυπτος έγκαιρα είχε προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις στο στράτευμά της βάσει γαλλικών υποδείξεων. Ο ίδιος ο Ιμπραήμ είχε πείσει τον σουλτάνο Μαχμούτ και υπουργούς του για την ανάγκη αλλαγών στον Οθωμανικό στρατό.

Ο τουρκικός λαός δεν εκτιμούσε πια τους Γενίτσαρους που είχαν εξαχρειωθεί και επιπλέον είχαν σκοτώσει τέσσερις σουλτάνους και είχαν εκθρονίσει άλλους τέσσερις. Ο Μαχμούτ επιχείρησε αλλαγές και στο στρατό, προσπαθώντας να τον εκσυγχρονίσει και φέρνοντας Ευρωπαίους και άλλους εκπαιδευτές για την εκπαίδευσή του. Αλλά ειδικά οι γενίτσαροι αντιδρούσαν έντονα.

Οι πληροφορίες που έφταναν στην Κωνσταντινούπολη ότι η Αγγλία και η Ρωσία στήριζαν τους επαναστατημένους Έλληνες, τα πνεύματα είχαν αρχίσει να στρέφονται κατά των γενιτσάρων. Ακόμα και το θρησκευτικό σώμα των ουλεμάδων, που θεωρούσε τους γενίτσαρους τον κοσμικό του βραχίονα, επέτρεψαν στο Σουλτάνο να τους εξασκήσει στις ευρωπαϊκές μεθόδους για να νικηθούν οι άπιστοι επαναστάτες…

Την εποχή εκείνη το σώμα των γενιτσάρων Οτσάκ είχε 196 λόχους, από τους οποίους οι 51 στρατοπέδευαν μόνιμα στην Κωνσταντινούπολη. Γενικά όμως είχαν μάθει να εισπράττουν τον μισθό τους βάσει των καταλόγων, αλλά άλλα προνόμια που είχαν αποκτήσει από το 1774 και ήταν μορφές κουπονιών επιπλέον του μισθού τους, αυτοί έμαθαν να τα εμπορεύονται!

Υπήρχε κατάχρηση στις μακροχρόνιες άδειες απουσίας, με αποτέλεσμα όταν χρειάζονταν να πάρουν τα όπλα στα χέρια τους, αποδεικνύονταν η απειρία τους, αλλά και η έλλειψη πειθαρχίας.

Κοινωνική ανατροπή η κατάργηση των γενιτσάρων

Είχε φτάσει σε τέτοιο σημείο η αναποτελεσματικότητά τους, που η κατάργησή τους λογίζονταν όχι απλή στρατιωτική μεταρρύθμιση, αλλά κοινωνική ανατροπή.

H υπόθεση με τους Γενίτσαρους είχε αρκετό ιστορικό βάθος. Το 1774 ο πατέρας του Μαχμούτ, ο Αμπντούλ Χαμίτ είχε ντύσει με στολές τους πυροβολητές και τους είχε παραχωρήσει στρατώνες. Το 1806 ο Σελίμ είχε μετακαλέσει από την Καραμανίας 16.000 άνδρες και συγκρότησε το σώμα Νιάμα Τζεντίλε.

Το σώμα αυτό ενεπλάκη στην εκθρόνιση του Σελίμ και σε σφαγές υπουργών και άλλων αξιωματούχων.

Τότε ο πασάς του Ρουστουκίου Μουσταφά Μπαϊρακτάρ παραβίασε τις πύλες του σεραγιού θέλοντας να διαδεχθεί τον Σελίμ. Τελικά το στέμμα πήρε ο Μαχμούτ Β΄ και οι συνωμότες αξιωματικοί βραβεύτηκαν. Αυτοί, αμέσως εκδικήθηκαν το βεζίρη και έβαλαν φωτιά στο μέγαρό του με αποτέλεσμα να βρει το θάνατο από ασφυξία.

Στραγγαλιστής και δολοφόνος σουλτάνος

Ο Μαχμούτ πάντως είχε στραγγαλίσει τον αδελφό του, τον μονογενή γιο του αδελφού του και τέσσερις σουλτανικές συζύγους, που ήταν έγκυοι, ώστε να μην υπάρχει άλλες διεκδικητής και να είναι μόνος αυτός βλαστός της φυλής του Οσμάν. Εν τω μεταξύ άρχισε να δημιουργεί πιστό σε αυτόν στρατιωτικό σώμα με γενίτσαρους και υπολείμματα του Νιζάμ Ζεντίντ, με το οποίο αντιμετώπισε τους Ρώσους, πολέμησε με τους Σέρβους, κατέστειλε το κίνημα του Αλή πασά, αλλά τα βρήκε σκούρα με την απροσδόκητη εξέγερση των Ελλήνων. Σε όλους διακήρυσσε ότι αποστρέφονταν δήθεν τις αλλαγές που είχε επιχειρήσει να εισαγάγει στο σώμα των γενιτσάρων ο σουλτάνος Σελίμ.

Τελικά με την νικηφόρα ελληνική επανάσταση, την τιμή του Ισλάμ έσωσαν οι Αιγύπτιοι του Ιμπραήμ και ο Μαχμούτ άρχισε να μιμείται τον τρόπο διοίκησης του Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου (ο οποίος είχε γεννηθεί στην Καβάλα) πατέρα του Ιμπραήμ πασά.

Σαν χαρακτήρας ο συγκεκριμένος σουλτάνος έδειχνε απαθής και ατάραχος. Οι γενίτσαροι στις μεταξύ τους συζητήσεις τον κορόιδευαν. Αυτός όμως λειτουργώντας κρυφά και παρασκηνιακά κατόρθωσε να τους εξολοθρεύσει.

Σε κάποια φάση επέλεξε ένα γενίτσαρο που είχε σκοτώσει το λοχαγό του και τον έκανε σερασκέρη, κυβερνήτη των φρουρίων του Βοσπόρου. Αυτός, που λέγονταν Χουσεΐν έγινε πρωταγωνιστής του εγκλήματος που ετοίμαζε ο Μαχμούτ.

Όταν λοιπόν επέστρεψε από το Μεσολόγγι ο αξιωματούχος Ναζίβ εφέντης αποφασίσθηκε ο σχηματισμός νέου σώματος τακτικού στρατού, που αναλογούσε στο σώμα των παλαιών τοπτσήδων (πυροβολητών). Ζητήθηκε τότε από 50 λόχους του υπάρχοντος Οθωμανικού στρατού να δώσει ο κάθε λόχος 150 άνδρες. Οι στρατιώτες αυτοί ονομάσθηκαν γιουρουχτσήδες. Η νέα τάξη των πραγμάτων έπρεπε να ευλογηθεί από το Κοράνι, που στον ισλαμικό κόσμο είχε θέση όχι μόνο αστικού και θρησκευτικού κώδικα, αλλά και στρατιωτικού.

Επανάσταση με τα… καζάνια!!!

Έτσι αποφασίσθηκε να γίνει επίσημη τελετή στις 12 Ιουνίου 1826 στην πλατεία Ατ Μεϊντάν, ενώπιον των ουλεμάδων (γνώστες του ισλαμικού ιερού νόμου) και πλήθους λαού.

Στην τελετή αυτή, πρώτος ο μέγας βεζίρης. Μεχμέτ Σελίμ πασάς και ο αρχηγός των Γενιτσάρων Μεχμέτ Ζελαλεντίν πήραν τα όπλα τους και εκτέλεσαν ασκήσεις επιδείξεων, που διηύθυνε Αιγύπτιος εκπαιδευτής. Ακολούθησαν οι αξιωματικοί. Οι γενίτσαροι σιωπούσαν. Όλα φαίνονταν ήρεμα, αλλά κάτι έβραζε στο παρασκήνιο.

Σύμφωνα με άλλες πηγές “μέγας γογγυσμός ηγέρθη καθ’ ήν ώραν ήρχισεν η άσκησις του τακτικού βήματος και η χρήσις του λογχοφόρου όπλου”. Οι ασκήσεις αυτές επαναλήφθηκαν στις 13 και 14 Ιουνίου, αλλά και η αντίθεση των γενιτσάρων στις μεταρρυθμίσεις, άρχισε να γίνεται εμφανής.

Τα πράγματα όμως άλλαξαν δραματικά τη νύχτα της 15ης Ιουνίου. Τότε οι αρχηγοί των δυσαρεστημένων έστειλαν στο στρατόπεδο και ζήτησαν… τα καζάνια των στρατώνων. Αυτό ήταν το σύνθημα της ανταρσίας. Τα καζάνια τα ζήτησαν γιατί υπήρχε μακρά παράδοση, που θεωρούσε ασέβεια να αποχωρισθεί κανείς τα… καζάνια του.

Τελικά τα καζάνια μεταφέρθηκαν δια της βίας, ενώ εκαλείτο ο λαός να πάρει τα όπλα του και να βγει στους δρόμους. Οι αρχηγοί της ανταρσίας ήθελαν να συλλάβουν το μεγάλο βεζίρη, το γενιτσάρ αγά και τον Νεζίβ εφέντη, αλλά ο βεζίρης είχε δραπετεύσει εγκαίρως και οι άλλοι δύο είχαν κρυφτεί στο Ασιατικό τμήμα. Οι τοπτσήδες, οι γαλιουσήδες και οι κουμπαρασήδες είχαν μείνει πιστοί. Οι ουλεμάδες και οι ανώτατοι αξιωματικοί και πολιτικοί υπάλληλοι, έσπευσαν στον σουλτάνο.

Οι επαναστάτες έφραξαν τις εισόδους της πλατείας Ατ Μεϊντάν έχοντας σαν συνεργάτες τους χαμάληδες της Πόλης και φώναζαν: “Δεν θέλουμε τα γυμνάσια των απίστων. Απαιτούμε τα κεφάλια όσων πρότειναν αυτή την επάρατη καινοτομία”.

Κάποιοι υπουργοί τρομαγμένοι άρχισαν να σκέφτονται συμβιβασμό με τους επαναστάτες. Άλλοι όμως, όπως ο Χουσεΐν και ο Ιζέντ απαντούσαν: “Όχι με τα λόγια, αλλά με τα μαχαίρια πρέπει να δοθεί απάντηση”.

Η ιερή σημαία του προφήτη κατά των γενιτσάρων

Τότε επενέβη ο ανώτατος θρησκευτικός ηγέτης ο σεϊχ-ουλ-ισλάμ και συμφώνησε με τη διαταγή του σουλτάνου να αναπετάσουν κατά των εξεγερμένων την ιερή μεγάλη κίτρινη σημαία του προφήτη Μωάμεθ. Την παρέδωσε μάλιστα στο βεζίρη και ζητήθηκε από τους πιστούς μουσουλμάνους να πάρουν τα όπλα και να σπεύσουν στο τζαμί του σουλτάν Αχμέτ.

Το αποτέλεσμα αυτής της κίνηση ήταν απίστευτο. Χιλιάδες λέμβοι γέμισαν το Βόσπορο μεταφέροντας ένοπλους πολίτες, οι οποίοι χωρίς να ενοχλήσουν τις συνοικίες των Ευρωπαίων και των Ελλήνων συνέρρεαν στην περιοχή του Ιπποδρόμου, όπου βρίσκονταν το τζαμί του σουλτάν Αχμέτ. Εκεί συνεδρίαζαν ο σουλτάνος Μαχμούτ Β΄ ο βεζίρης, ο μουφτής, ο καδιασκέρ, οι ουλεμάδες, οι σεϋμένηδες και οι παρατρεχάμενοι των υπουργών Χουσεΐν και Ιζέντ, τοπτσήδες και σοφτάδες (ιεροσπουδαστές) καθώς και μεβλεβήδες (μέλη μυστικιστικών ταγμάτων του Ισλάμ), οι οποίοι κρατούσαν στους ώμους τους το ιερό λάβαρο, που το μετέφεραν στο τζαμί του Αχμέτ για να το φυλάγουν οι εμίρηδες.

Στη σύναξη εκείνη μίλησε και ο μέγας βεζίρης εκφράζοντας μεταξύ άλλων και την ενόχληση του καθεστώτος για τις επιτυχίες που είχαν οι επαναστατημένοι Έλληνες. Το λόγο του διέσωσε ο Τούρκος ιστορικός Ασάντ εφέντης και τον δημοσίευσε αργότερα στα ελληνικά ο Σπυρίδων Τρικούπης στην “Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως”.

Μεταξύ άλλων ο μέγας βεζίρης είχε πει:

“Οι στρατιώται εξετράπησαν του καθήκοντός των, εξεφαυλίσθησαν και οδηγούμενοι υπό αναξίων ή ανάνδρων διασκορπίζονται ενώπιον των εχθρών. Οποίων λυπηρών σκέψεων παραίτιον είναι το θέαμα των σημερινών Ελλήνων! Οι αντάρται ούτοι, ως οι κάλαμοι ασθενείς, εματαίωσαν τους μέχρι τούδε αγώνας μας. Εν ακαρεί έπρεπεν η ακάθεκτος ορμή των ανδρείων Μουσουλμάνων να τους καταστρέψη και όμως δεν ηδυνήθημεν εισέτι να σβέσωμεν την φλόγα της ανταρσίας”.

Ο βεζίρης, και οι υπουργοί είχαν στήσει τις σκηνές τους στην πλατεία του Ιπποδρομίου.

Ο σουλτάνος Μαχμούτ Β΄ ήθελε αυτός να οδηγήσει τους πιστούς του κατά των απίστων που εξεγέρθηκαν. Μόλις και μετά βίας οι ανώτατοι αξιωματούχοι τον συγκράτησαν να μην τεθεί επικεφαλής ο ίδιος. Έτσι οι πασάδες Χουσεΐν και Ιζέντ και ο τοπτσήμπασης (ο επικεφαλής των πυροβολητών) πηγαίνουν από το Ιπποδρόμιο στο Ατ Μεϊντάν. Οι πρώτοι φύλακες των εξεγερμένων υποχωρούν. Τα βλήματα των σουλτανικών πυροβόλων καταστρέφουν τα οδοφράγματα των επαναστατημένων, οι οποίοι καταφεύγουν στους στρατώνες και ανθίστανται από εκεί. Σιγά- σιγά οι δυνάμεις του σουλτάνου Μαχμούτ κυριαρχούν και στη συνοικία Σουλεϊμανίε.

Ο Μουφτής ζητάει να μην υπάρχει έλεος για κανέναν

Η ένταση ανεβαίνει και βάλλονται οι στρατώνες, οι οποίοι αργά το μεσημέρι αρχίζουν να καίγονται. Ο Μουφτής (ερμηνευτής του Κορανίου για την απόδοση δικαιοσύνης) παραγγέλλει να μην υπάρχει φειδώ και έλεος και οι ικεσίες και οι δηλώσεις υποταγής όσων πέφτουν στα χέρια των σουλτανικών δυνάμεων, να μην τους σώζουν. Οι 24 πύλες της Κωνσταντινούπολης είχαν κλειστεί. Το μέγα συμβούλιο του πολέμου συνεδριάζει συνεχώς στην πλατεία Ιπποδρομίου.

Οι εικόνες ήταν πλέον τραγικές. Όσοι γενίτσαροι συλλαμβάνονταν παραδίνονταν αμέσως στο δήμιο!

Κάποια στιγμή εμφανίστηκε ο γραμματέας της Γαλλικής πρεσβείας ζητώντας χάρη για δύο συγκεκριμένους γενίτσαρους. Ο επικεφαλής των πασάδων ικανοποίησε αμέσως το αίτημα του Γάλλου. Στο σύντομο διάστημα που έμεινε εκεί ο γραμματέας μέτρησε 16 κεφαλικές ποινές!

Όλη η νύχτα της 15ης Ιουνίου φωτίζονταν από φλόγες των πυρκαγιών. Το πρωί της 16ης Ιουνίου είχαν εξακολουθήσει οι σφαγές γενιτσάρων. Το μεσημέρι ο σουλτάνος Μαχμούτ Β’ έκανε την προσευχή της Παρασκευής σε μικρό τέμενος κοντά στην Αγία Σοφία.

Στις 17 Ιουνίου μάζεψαν την ιερή σημαία και την πήγαν στο σεράι. Η ησυχία στην Πόλη επήλθε … Τη νύχτα περιπολούσαν χωροφύλακες. Τα σπίτια είχαν υποχρεωθεί να έχουν αναμμένο ένα φανάρι όλη τη νύχτα. Οι Ευρωπαίοι άρχισαν πάλι να εργάζονται όπως πρώτα.

Στις προγραφές του σουλτάνου είχαν περιληφθεί και οι χαμάληδες. Όσοι δεν θανατώθηκαν εξορίστηκαν στην Ασία. Το κενό των χαμάληδων αναπλήρωσε ο Αρμένιος Πατριάρχης, ο οποίος έφερε 10.000 Αρμένιους να εργαστούν ως χαμάληδες. Τα σωματεία των εμπόρων και των τεχνιτών ανέλαβαν προσωρινά τη φύλαξη των παζαριών γιατί οι πρώην φύλακες θεωρήθηκαν συνένοχοι των γενιτσάρων, όπως και πολλοί πυροσβέστες.

Παρ’ όλα αυτά για πολλές μέρες συνεχίζονταν οι διωγμοί, οι εξορίες, αλλά και οι τουφεκισμοί ενόχων.

Χιλιάδες τυμπανιαία πτώματα στο Βόσπορο

Κατά την “Επιθεώρηση των Δύο Κόσμων” από τις 16 έως τις 22 Ιουνίου 1826 θανατώθηκαν 7.000 γενίτσαροι και 3.000 ακόμα κάηκαν στις πυρκαγιές. Ίσως οι αριθμοί αυτοί να είναι υπερβολικοί, γιατί άλλες πηγές μιλάνε για σφαγή 6.000 γενιτσάρων. Επί πολλές μέρες, χιλιάδες πτώματα τυμπανιαία, επέπλεαν στο Βόσπορο. Για πολύ καιρό, κανένας δεν ήθελε να φάει ψάρια εκείνης της θάλασσας… Οι αρχές με εντολή του σουλτάνου μπήκαν και στα σπίτια και στα καφενεία όπου κατέστρεψαν παράσημα και άλλα διακοσμητικά των γενιτσάρων.

Εστάλησαν και διαταγές να γίνει κάθαρση από τους γενίτσαρους στην Αδριανούπολη, τη Σμύρνη και τη Δαμασκό. Αλλά τελικά το αίμα έτρεξε άφθονο μόνο στην Κωνσταντινούπολη, η οποία παρουσίαζε για μέρες εικόνα τεραστίου στρατοπέδου. Μικροί και μεγάλοι κρατούσαν τουφέκια και λόγχες. Ο ίδιος ο σουλτάνος είχε αρχίσει να μαθαίνει τη χρήση των όπλων. Στις άλλες πόλεις, όπως και στην Τραπεζούντα, το Ερζερούμ και αλλού, το σώμα των γενιτσάρων κατέρρευσε σαν τραπουλόχαρτο.

Η κοινή γνώμη είχε μεταστραφεί υπέρ των ευρωπαϊκών μεταρρυθμίσεων σε όλους τους νόμους, πολιτικούς και θρησκευτικούς.

Ο σουλτάνος Μαχμούτ Β’ εμφανίζονταν πλέον πανίσχυρος σε ηλικία 40 ετών με βασιλεία έως τότε 18 ετών. Επέτυχε σε ό,τι απέτυχε ο πατέρας του. Δάμασε μια φοβερή στάση. Έτσι προχώρησε και σε άλλα βήματα. Μέσα σε μια μέρα έκλεισε 15.000 καφενεία, για να μην μαζεύονται αργόσχολοι.

“Δήμιε Μαχμούτ, αρκετά”!!!

Παρ’ όλα αυτά αντιμετώπισε και κάποιας μορφής αντίδραση. Μερικοί αντιτιθέμενοι τοιχοκόλλησαν τη νύχτα λιβέλλους σε τοίχους σπιτιών, που έγραφαν:

“Δήμιε Μαχμούτ αρκετά! Θα πάθεις χειρότερα από τον Σελίμ. Δεν έληξε ο αγώνας σου κατά των γενιτσάρων. Θα δεις τους νεκρούς να φυτρώνουν από τη γη σαν τα μανιτάρια”.

Η “Κλειώ” έγραφε:

“Οι οπαδοί του νέου συστήματος, μεθύοντες υπό χαράς, ήσαν αφρόντιδες ως τα παιδία και οι μωροί. Αλλά ίσως δεν είχον και άδικον. Ο των γενιτσάρων θεσμός δεν ηδύνατο να εξαναστή εκ της τέφρας του”.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΗ: Τι γίνονταν τα χριστιανόπουλα που άρπαζαν οι Οθωμανοί την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Οι γονείς τους τα θεωρούσαν νεκρά. Οι πιο άξιοι γενίτσαροι κατέληγαν στο παλάτι, στην υπηρεσία του σουλτάνου