Γιατί ο Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου έχει άγαλμα στην Καβάλα. Η πορεία προς την εξουσία και η εκστρατεία κατά των Ελλήνων

Ο Μεχμέτ Αλή Πασάς πέρασε στην ιστορία ως ένας μεγάλος εχθρός των επαναστατημένων Ελλήνων, που εκστράτευσε για να καταπνίξει την επανάσταση. Για το σκοπό αυτό το 1825 έστειλε τον γιο του, Ιμπραήμ με πολυάριθμο στρατό στην Πελοπόννησο.

Η περιπετειώδης ζωή του ξεκίνησε από την Καβάλα, όπου γεννήθηκε και μέσα στο χρόνο εξελίχθηκε σε μία από τις πιο ισχυρές προσωπικότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που καθόρισε την πορεία της Αιγύπτου.

Στην γενέτειρά του, την Καβάλα, τον θυμίζει ένα σύγχρονο άγαλμα και η πλατεία που φέρει το όνομά του.  Δίπλα στον επιβλητικό ορθόδοξο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.

Γεννημένος στην Καβάλα το 1770, έφτασε στην Αίγυπτο το 1801 ως μέλος μιας μεγάλης οθωμανικής δύναμης που συγκεντρώθηκε από τα Βαλκάνια για να εκδιώξει τους Γάλλους από την Αίγυπτο. Η εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Μέση Ανατολή απέτυχε, λόγω της πολεμικής εμπλοκής των Βρετανών, και η ήττα του έφερε στην εξουσία της Αιγύπτου τον Μεχμέτ Αλή. Ήταν μια απρόβλεπτη εξέλιξη.

Ο Οθωμανός σουλτάνος τον διόρισε τον Μεχμέτ Αλή κυβερνήτη της Αιγύπτου, θέση την οποία κατείχε μέχρι τον θάνατό του από ασθένειά του, 43 χρόνια αργότερα.

Η καταγωγή του Μεχμέτ Αλή

Σύμφωνα με τον βιογράφο του, καθηγητή του Κέιμπριτζ, Χάλεντ Φάχμι, οι πρόγονοί του πατέρα του ήταν Τούρκοι της Ανατολίας.  Η μητέρα του καταγόταν από το χωριό Νικηφόρος Δράμας. Από εκεί καταγόταν και η σύζυγός του, Εμινέ.

O Μοχάμεντ Άλι μεγάλωσε στο σπίτι του εύπορου θείου του, που ήταν φρούραρχος της Καβάλας, και κατόρθωσε να μεταμορφωθεί σε έναν πολύ έξυπνο πολιτικό, ο οποίος έφθασε στην Αίγυπτο το 1801 ως μέλος μιας οθωμανικής δύναμης που στάλθηκε για να εκδιώξει τον Ναπολέοντα, ο οποίος είχε αποβιβαστεί στην Αίγυπτο.

Ο Μεχμέτ Αλή ως «ιδρυτής» της σύγχρονης Αιγύπτου

Το 1798 ο Ναπολέων κατέλαβε την Αίγυπτο, η οποία ήταν υπό την κυριαρχία των Μαμελούκων. Ήθελε να προστατεύσει το γαλλικό εμπόριο της περιοχής και να εμποδίσει τους Βρετανούς να εισέλθουν στην Ινδία και τις Ανατολικές Ινδίες.

Ο Βοναπάρτης όταν ηττήθηκε από το Βρετανικό ναυτικό που ναυμάχησε τον στόλο του στην Αλεξάνδρεια, αποφάσισε να γυρίσει πίσω στη Γαλλία, προκαλώντας την οργή των στρατευμάτων του. Οι γαλλικές δυνάμεις έμειναν στην Αίγυπτο μέχρι το 1801.

Βρετανοί και Οθωμανοί εξαπέλυσαν επίθεση, αναγκάζοντας τον τελευταίο Γάλλο διοικητή Αμπντ, Αλάχ Ζακ Μενού, να παραδοθεί.

Στην εκστρατεία των Οθωμανών κατά των στρατευμάτων του Ναπολέοντα συμμετείχε ο Μεχμέτ Αλή ως επικεφαλής των τουρκαλβανών μισθοφόρων της Πύλης, που έστειλε ο Σουλτάνος.

Το θρήσκευμα έπαιζε μεγάλο ρόλο για την ανάληψη ηγετικών θέσεων στην αυτοκρατορία και ο Μεχμέτ αποδείχθηκε ο ιδανικός ηγέτης των μουσουλμάνων.  Έτσι μετά τον εκτοπισμό των γαλλικών δυνάμεων, την κατάσταση πήρε στα χέρια του.

Ο Μεχμέτ Αλή το 1805 πήρε τον τίτλο του βαλή, δηλαδή του επαρχιακού κυβερνήτη

Πρώτα «έβγαλε από τη μέση» την πρώην κυβερνώσα δύναμη, τους Μαμελούκους. Ο βιογράφος του Χάλεντ Φάχμι, αναφέρει ότι τους κατέσφαξε σε ένα αιματηρό πογκρόμ την 1η Μαρτίου 1811. Από εκείνη τη στιγμή και μετά έγινε ουσιαστικά ο μοναδικός κυρίαρχος της χώρας.

Οικονομία και πολιτική

Στη συνέχεια προχώρησε σε σημαντικές μεταρρυθμίσεις, οι οποίες έθεσαν τη βάση για το σύγχρονο αιγυπτιακό κράτος. Όρισε αυστηρότερους οικονομικούς ελέγχους, άλλαξε το σύστημα φορολόγησης, ενίσχυσε την αγροτική παραγωγή, ειδικά το βαμβάκι, το οποίο εξήγαγε στα εργοστάσια του Λίβερπουλ και του Μάντσεστερ.

Έχτισε το περίφημο Μουσείο της Αλεξάνδρειας, πολλά εκπαιδευτικά ιδρύματα και ίδρυσε ένα τυπογραφείο στο Bulaq, στο βορειοδυτικό Κάιρο.  Εκεί τυπώθηκαν σημαντικά έργα της κλασικής αραβικής λογοτεχνίας, ιατρικά και επιστημονικά εγχειρίδια για τα πολλά πολυτεχνεία του πασά, καθώς και μια κυβερνητική εφημερίδα.

Κρίσιμη θεωρείται η επιλογή προσώπων στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής και μάθαινε τα πάντα. Είχε πράκτορες  στην Κωνσταντινούπολη , αλλά και διπλωμάτες που τον συμβούλευαν για τις ευρωπαϊκές υποθέσεις.  Συχνά έλεγε ότι, όπως ο Μέγας Αλέξανδρος, ήταν και αυτός Μακεδόνας που καταγόταν από τη βόρεια Ελλάδα και κατέληξε να κυβερνά την Αίγυπτο.

Είχε επίσης εμμονή με τον Ναπολέοντα και έλεγε ότι είχαν γεννηθεί την ίδια χρονιά, κάτι που, δεν ήταν αλήθεια, καθώς ο Ναπολέων γεννήθηκε το 1769, ενώ ο Μεχμέτ Αλί πιστεύεται σήμερα ότι γεννήθηκε το 1770.

Κατάφερε να κάνει την Αίγυπτο ημιαυτόνομη περιοχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αν και η περιοχή υπαγόταν στο σουλτάνο, ο Μεχμέτ Αλή είχε περισσότερες ελευθερίες από άλλους Οθωμανούς κυβερνήτες.

Η δύναμή του ήταν ο ισχυρός στρατός. Έκανε εκστρατείες στον Μοριά, στην Κρήτη, στο Χιτζάζ, στην Υεμένη και στη Συρία.

Ο Μεχμέτ Αλή εναντίον της Ελληνικής Επανάστασης

Σύμφωνα με τον βιογράφο του, ο Μεχμέτ Αλί δεν είχε ούτε αρνητικά ούτε θετικά αισθήματα απέναντι στην ελληνική εξέγερση. Θεωρείται ότι αρχικά ήταν απρόθυμος να εκστρατεύσει στην Ελλάδα γιατί φοβόταν θα τον εξαντλούσε οικονομικά. Επιπλέον ο στρατός του, ήταν αδοκίμαστος αφού είχε συγκροτηθεί μόλις πριν από δύο χρόνια.

Η απόφασή του ελήφθη σε μια στιγμή, που η Υψηλή Πύλη ενδεχομένως θα ήθελε να τον ξεφορτωθεί, όπως έγινε και με τον Αλή Πασά των Ιωαννίνων.  Έτσι ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα του σουλτάνου να καταπνίξει την Ελληνική Επανάσταση και έστειλε τα στρατεύματά του το 1822 στην Κρήτη και το 1824 στην Πελοπόννησο.

Όρισε ως αρχιστράτηγο τον γιο του, Ιμπραήμ. Ήθελε να κατατροπώσει την επανάσταση και να αποδείξει στον σουλτάνο την αξία του.

Στις αρχές του 1825, ο Ιμπραήμ έφτασε στη Μεθώνη. Οι ελληνικές δυνάμεις ήταν αδύναμες μπροστά στον οργανωμένο στρατό του. Έτσι, μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα κυριάρχησε στην Πελοπόννησο, ενώ το 1826 κατέλαβε το Μεσολόγγι.

Η αιματηρή πορεία του έληξε τον Οκτώβριο του 1827, όταν Ρωσία, Γαλλία και Αγγλία βύθισαν τον αιγυπτιακό στόλο στον κόλπο του Ναβαρίνου. Ο Μεχμέτ Αλή ήρθε σε συμφωνία με τους Ευρωπαίους για την ασφαλή απομάκρυνση του Ιμπραήμ και του στρατού του από την Πελοπόννησο.

Στην οθωμανική ιστορία εμφανίζεται ως μια ιδιαιτέρως προβληματική μορφή.  Από την μία βοήθησε τον Σουλτάνο να καταπνίξει πολλές εξεγέρσεις στο εσωτερικό της χώρας, αλλά στο τέλος στράφηκε ο ίδιος εναντίον του.

Το 1831 χρησιμοποίησε τον σύγχρονο στρατό του για να εισβάλει στη Συρία, να διασχίσει τη Μικρά Ασία και να απειλήσει την ίδια την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, προκαλώντας μια από τις σοβαρότερες κρίσεις που αντιμετώπισε η αυτοκρατορία στη μακρά ιστορία της.

Το σπίτι και το άγαλμα του Μεχμέτ Αλή στην Καβάλα

Όταν τελείωσε ο πόλεμος ο Μεχμέτ Αλή προσκάλεσε πολλούς Έλληνες να εγκατασταθούν στην Αίγυπτο, επεξέτεινε την προστασία τους και τους προσέφερε πολλά προνόμια. Είχε αντιληφθεί τη σημασία του εμπορίου και τον ρόλο της Αλεξάνδρειας ως ένα πολυσύχναστο λιμάνι. Η ελληνική κοινότητα αποδείχθηκε πολύτιμος σύμμαχος σε αυτό.

Αυτή η σχέση αποτυπώνεται και στις τιμές που έλαβε τα νεότερα χρόνια από τους Αιγυπτιώτες Έλληνες. Η πλατεία στην παλιά πόλη της Καβάλας, πάνω στη χερσόνησο της Παναγίας, έχει πάρει το όνομά της από τον Μεχμέτ Αλή. Διαμορφώθηκε μετά από εργασίες που έγιναν για να μπορέσει να περάσει το ανδριάντας του.

Το άγαλμα ήταν δωρεά των Ελλήνων της Αιγύπτου. Παρόμοιο υπάρχει και στην Αίγυπτο, το οποίο τον απεικονίζει έφιππο να κρατάει τη χατζάρα ψηλά ως μορφή δόξας.

Στην πλατεία υπάρχει και το «κονάκι» του Μεχμέτ Αλή, το οποίο αποτελούσε το μεγαλύτερο σπίτι της Καβάλας και είναι ένα από τα χαρακτηριστικότερα σωζόμενα δείγματα Οθωμανικής αρχιτεκτονικής του 18ου αιώνα στην Ελλάδα.

Το άγαλμα, που φιλοτεχνήθηκε στο Παρίσι, αποτελεί έργο του διάσημου γλύπτη Κωνσταντίνου Δημητριάδη.

Στο βιβλίο του Χάλεντ Φάχμι ” Μοχάμεντ Άλι, ο εκ Καβάλας” αναφέρεται στην τελευταία επίσκεψη του στην Καβάλα :

«Το καλοκαίρι του 1846 ο Μοχάμεντ Άλι επισκέφτηκε για πρώτη και τελευταία φορά την Ιστανμπούλ. Ήταν τότε 76 ετών  είχε την τριπλάσια ηλικία από το Σουλτάνο Αμπντούλ Μετζίτ Α΄ και ήταν απείρως πιο έμπειρος και πιο γνωστός.

Κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του, που κράτησε έναν μήνα, από τις 19 Ιουλίου μέχρι τις 19 Αυγούστου, ο Μοχάμετ Άλι έτυχε πολύ θερμής υποδοχής· φαίνεται ότι οι παλιές διαφορές ανάμεσα στον Σουλτάνο και τον κατ’  όνομα υποτελή του είχαν ξεχαστεί.

Είχε ακόμα την ευγένεια να επισκεφτεί τον παλαιό εχθρό του, Χοσρέφ Πασά, ο οποίος  είχε απολέσει όλη του την ισχύ και σε μεγάλο βαθμό την υγεία του.

Κατά το ταξίδι της επιστροφής, σταμάτησε στον γενέθλιο τόπο του, την Καβάλα, και επισκέφτηκε το Ιμαρέτ που είχε συστήσει εκεί».

Αντλήθηκαν πληροφορίες  το βιβλίο του Χάλεντ Φάχμι ” Μοχάμεντ Άλι, ο εκ Καβάλας” , εκδ. Παπασωτηρίου και από την συνέντευξη του ιστορικού στην Βασιλική Σιούτη ( Lifo, 11.12.2021)