Γιατί ο ΕΛΑΣ δεν κατέλαβε την Αθήνα τον Οκτώβριο του 1944 μετά την αποχώρηση των Γερμανών; Τι είχε συμφωνήσει με τους Βρετανούς και τον ΕΔΕΣ ένα μήνα πριν την απελευθέρωση

Ένα ερώτημα που εξακολουθεί να απασχολεί τους μελετητές της περιόδου που ακολούθησε μετά την απελευθέρωση της Αθήνας είναι γιατί ο ΕΛΑΣ δεν εκμεταλλεύτηκε την αποχώρηση των Γερμανών στις 12 Οκτωβρίου 1944, ώστε να καταλάβει την πρωτεύουσα.

Μια τέτοια ενέργεια, σε συνδυασμό με τον ολοκληρωτικό έλεγχο που είχαν οι δυνάμεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στο μεγαλύτερο μέρος της περιφέρειας, θα καθιστούσε ουσιαστικά τους κομμουνιστές σε απόλυτους κυρίαρχους της Ελλάδας.

Ως προς το ερώτημα τα σενάρια είναι πολλά:

1. Το πιο τολμηρό σενάριο αναφέρει ότι η τότε ηγεσία του ΚΚΕ (π.χ. Σιάντος) είχε διαβρωθεί από τους Βρετανούς και  υπονόμευσε τον ΕΛΑΣ, τόσο τις κρίσιμες ημέρες του Οκτωβρίου, όσο και κατά τα Δεκεμβριανά.

   Η άποψη αυτή δεν μπορεί να σταθεί, καθώς δεν υπάρχουν καθόλου στοιχεία που να παραπέμπουν σε ενδεχόμενη προδοσία στο εσωτερικό του ΚΚΕ.

2. Το ΕΑΜ έμεινε πιστό στη Συμφωνία της Καζέρτας* που είχε υπογράψει στις 26 Σεπτεμβρίου 1944. Με τη συμφωνία αυτή η κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου και οι Βρετανοί δέσμευσαν όλους τους ανταρτικούς σχηματισμούς (ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ) ότι θα παρέμεναν στις θέσεις τους, μέχρι την άφιξη βρετανικών στρατιωτικών τμημάτων και δεν θα επιχειρούσαν (ουσιαστικά ο ΕΛΑΣ) κατάληψη της εξουσίας.

   Η άποψη αυτή είναι εύκολο να ανατραπεί. Η Συμφωνία της Καζέρτα δεν εμπόδισε τον ΕΛΑΣ να αποκτήσει τον πλήρη έλεγχο της Θεσσαλονίκης και άλλων αστικών κέντρων. Παράλληλα ενίσχυε τον ΕΛΑΣ Αθήνας με οπλισμό από το βουνό.  Ο Γιάννης Ιωαννίδης, από τα πλέον σημαίνοντα στελέχη του ΚΚΕ, υποστήριξε ότι η Συμφωνία της Καζέρτας «αποκοίμιζε» την κυβέρνηση Παπανδρέου, προκειμένου να οργανωθεί ο ΕΛΑΣ καλύτερα και να πολεμήσει στην Αθήνα από θέση ισχύος. Το ίδιο, ουσιαστικά, υποστήριξε και ο Ανδρέας Τζήμας, μέλος του Π.Γ. του ΚΚΕ.

3. Ο ΕΛΑΣ δεν κινήθηκε προς κατάληψη της πρωτεύουσας γιατί ανέμενε άφιξη ισχυρών βρετανικών δυνάμεων και όχι τα μικρά τμήματα που κατέφθασαν τις πρώτες ημέρες. Στην άποψη αυτή συνηγορούν τόσο ο Εντυ Μάγερς, όσο και ο Νίκολας Χάμμοντ.

   Η θέση αυτή των δύο Βρετανών έχει μια λογική βάση και πιθανώς να λειτούργησε αποτρεπτικά για την ηγεσία του ΕΛΑΣ.

   Βέβαια μπορεί κάποιος να υποστηρίξει ότι η ηγεσία του ΕΛΑΣ δεν δίστασε να συγκρουστεί με τους Βρετανούς, τον Δεκέμβριο, όταν οι τελευταίοι είχαν ενισχυθεί περισσότερο.

4. Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ είχαν ως προτεραιότητα την εκκαθάριση της χώρας από τα Τάγματα Ασφαλείας και τους αντίπαλους αντάρτικους σχηματισμούς. Έπειτα η Αθήνα θα έπεφτε σαν «ώριμο φρούτο».
   

   Ελασίτες της Αθήνας με οπλισμό που πήραν από τα κατοχικά στρατεύματα.

Πράγματι την περίοδο εκείνη δυνάμεις του ΕΛΑΣ προετοιμάζονταν για την σύγκρουση με τον ΕΔΕΣ στην Ήπειρο. Παράλληλα ο Άρης Βελουχιώτης το πρώτο δεκαπενθήμερο Σεπτεμβρίου,  εξόντωνε τις φρουρές των Ταγμάτων Ασφαλείας στην Πελοπόννησο.

Οι μεγάλες απώλειες των ανταρτών στις μάχες με τους ταγματασφαλίτες ήταν ένα δείγμα πως η ηγεσία του ΕΛΑΣ προσπαθούσε να επικρατήσει στρατιωτικά πριν την άφιξη των Βρετανών στην Ελλάδα.

Ανεξάρτητα από την υιοθέτηση ή μη των παραπάνω απόψεων μια προσεκτική ματιά των στρατιωτικών γεγονότων των κρίσιμων εκείνων ημερών, αποδεικνύει πως ο ΕΛΑΣ δεν κατέλαβε την Αθήνα, προσπάθησε όμως και τα κατάφερε σε πολύ μεγάλο βαθμό να αποκτήσει τον έλεγχο.

Ήδη από το τέλος του καλοκαιριού του 1944 το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ είχε αδιαμφισβήτητη υπεροχή στην πόλη. Όλες σχεδόν οι κατοικημένες περιοχές του Πειραιά, τα προάστια, ακόμα και συνοικίες κοντά στο κέντρο, όπως η Κυψέλη και του Γκύζη, ελέγχονταν από τον ΕΛΑΣ Αθήνας και την Εθνική Πολιτοφυλακή.

Την ίδια στιγμή ο υποστράτηγος Π. Σπηλιωτόπουλος, Στρατιωτικός Διοικητής Αθηνών, διορισμένος από την κυβέρνηση Παπανδρέου εξόπλιζε και οργάνωνε τις εθνικιστικές αντιστασιακές οργανώσεις με απώτερο σκοπό τη ματαίωση πιθανής επιθετικής ενέργειας του ΕΛΑΣ.

Ωστόσο ο επιτελάρχης του, ταξίαρχος Παυσανίας Κατσώτας, παρατηρούσε την κυριαρχία του ΕΛΑΣ στις συνοικίες.

Η παρατήρησή του ήταν σωστή. Το ΕΑΜ διέθετε 250.000-300.000 μέλη στην πρωτεύουσα, ενώ ο ΕΛΑΣ Αθήνας 23.000 άνδρες, ανεπαρκώς όμως εξοπλισμένους.

Ο ΕΛΑΣ προσπάθησε ανεπιτυχώς να υφαρπάξει τα φορτία όπλων που προορίζονταν για τους εθνικιστές. Τότε επιδόθηκε στον εξοπλισμό των Αθηναίων μαχητών του.

Με ειδική εντολή από τα τέλη Αυγούστου έως τον Οκτώβριο μεταφέρθηκαν στην πρωτεύουσα 600-700 υποπολυβόλα και πολυβόλα.

Παράλληλα αποδύθηκε σε αγώνα δρόμου για την εξασφάλιση στρατηγικών σημείων στην πόλη.

Στις 8 Οκτωβρίου  δύναμη ΕΛΑΣιτών κατέλαβε τα διυλιστήρια της ΟΥΛΕΝ στο Γαλάτσι. Την ίδια νύχτα δυνάμεις του ΕΛΑΣ κατέλαβαν τις εγκαταστάσεις της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων, ενώ επιδίωξαν, χωρίς επιτυχία, την κατάληψη των φυλακών Αβέρωφ.

Την επομένη ισχυρές δυνάμεις του ΕΛΑΣ επιτέθηκαν στο Θησείο εναντίον της οργάνωσης Χ.

Η ανταλλαγή πυροβολισμών κράτησε ολόκληρη την ημέρα και τη νύχτα, ενώ οι συμπλοκές επεκτάθηκαν ακόμη και στην οδό Αιόλου και Αθηνάς υπό τα απαθή βλέμματα των Γερμανών!

Τις επόμενες εβδομάδες ο ΕΛΑΣ είχε καταφέρει να περιορίσει τους αντιπάλους του σε μια στενή  λωρίδα του αστικού ιστού, η οποία περιελάμβανε το Σύνταγμα, το Θησείο, το Ζάππειο, το Κολωνάκι, την Ομόνοια, τη Βάθη και τα Εξάρχεια.

Το πεδίο της μάχης των είχε οριστεί.

Η επόμενη πράξη του αιματηρού δράματος θα παιζόταν τον Δεκέμβριο. Στην Μάχη της Αθήνας.

Νίκος Γιαννόπουλος, ιστορικός

• Η Συμφωνία της Καζέρτας, που ελήφθη ομόφωνα στις 26 Σεπτεμβρίου, προέβλεπε ότι οι ελληνικές ανταρτικές δυνάμεις τίθονταν υπό τις διαταγές του στρατηγού Σκόμπι. Τα Τάγματα Ασφαλείας θεωρούνταν όργανα του εχθρού και θα αντιμετωπίζονταν ως τέτοια εκτός αν παραδίδονταν σύμφωνα με τις διαταγές του Σκόμπι, όλες οι δυνάμεις στην Αττική θα διευθύνονταν από τον στρατηγό Παναγιώτη Σπηλιωτόπουλο σε στενή συνεργασία με τους αντιπροσώπους της ελληνικής κυβέρνησης. Καμία δράση δεν θα λάμβανε χώρα στην Αθήνα χωρίς τις άμεσες διαταγές του Σκόμπι, ενώ ο ΕΛΑΣ διατασσόταν να κρατήσει τις δυνάμεις του εκτός Αττικής για να αποφευχθεί «σύγχυση».

Αρχική φωτογραφία: Παρέλαση τμήματος του Προτύπου Τάγματος Καισαριανής του ΕΛΑΣ στην κεντρική λεωφόρο της Καισαριανής· Αποδίδουν τιμές στον στρατιωτικό διοικητή του ΕΛΑΣ, στρατηγό Στέφανο Σαράφη. Πηγή: Γενικά Αρχεία του Κράτους – Κεντρική Υπηρεσία – Βασίλης Τσακιράκης – freeathens44.org

Διαβάστε στη “ΜτΧ”: Η πρώτη Ελληνίδα αλεξιπτωτίστρια που πολέμησε τους Γερμανούς ως μυστική πράκτορας. Κατατάχθηκε στους καταδρομείς και μετά από την αποχώρηση των Γερμανών, ζήτησε να πολεμήσει τους Ιάπωνες!