Γιατί ο εφιάλτης, το κακό όνειρο, δεν έχει σχέση με τον προδότη στις Θερμοπύλες

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Η λέξη «Εφιάλτης», το τρομακτικό όνειρο δεν έχει σχέση με τον ομώνυμο προδότη της Μάχης των Θερμοπυλών ή τον δημοκράτη Αθηναίο πολιτικό του 5^ου αιώνα π.Χ. με τον οποίο ο Περικλής συνεργάστηκε στην αρχή της πολιτικής του καριέρας.

Πρόκειται για ένα δαίμονα που οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι καθόταν πάνω στο στήθος κάποιου που κοιμόταν και τον πίεζε με το βάρος του ώστε να βλέπει εφιάλτες!

Ο προδότης και ο μεταρρυθμιστής

Στην αρχαιότητα «Εφιάλτης» ήταν ένα αξιοπρεπές ανδρικό όνομα παρά τη δυσφήμηση που υπέστη από τον προδότη. Ας μην ξεχνάμε ότι Εφιάλτη έλεγαν και τον σπουδαίο Αθηναίο πολιτικό που μαζί τον Περικλή εισήγαγε πολιτικές μεταρρυθμίσεις στην Αθήνα που έδωσαν στο πολίτευμά της την πιο ακραία δημοκρατική μορφή της.

Πολλοί σημερινοί Έλληνες συσχετίζουν τον εφιάλτη μ’ ένα από τους δύο παραπάνω. Ο προδότης, γιός του Ευρυδήμου από την Τραχίνα των Μαλιείων, μοιάζει ως ο πιο κατάλληλος για να συνδεθεί με το «κακό όνειρο».

Όμως υπάρχουν και κάποιοι που ισχυρίζονται ότι ο πολιτικός Εφιάλτης με τις δημοκρατικές του μεταρρυθμίσεις, και ιδιαίτερα την υποβάθμιση του Αρείου Πάγου, έγινε ο «εφιάλτης» των ολιγαρχικών.

Αυτές, βέβαια, οι ερμηνείες δεν έχουν καμία βάση.

Επιάλτης = Εφιάλτης

Η λέξη “εφιάλτης” προέρχεται από ένα δαίμονα της ελληνικής μυθολογίας τον Επιάλτη  που επίσης λεγόταν Μέλας (μαύρο) Όνειρος. Υπήρχαν και άλλοι δαίμονες γνωστοί ως Όνειροι.

Μητέρα τους ήταν η θεά Νυξ (νύχτα). Αν και δεν αναφέρεται ρητά σε καμία πηγή ότι η Νυξ γέννησε τον Επιάλτη είναι πολύ πιθανό ότι αυτό ήταν κάτι που οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν.

Ο Επιάλτης ήταν ο χειρότερος από τους Ονείρους, αφού σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες είχε τη συνήθεια να πηδά πάνω στο στήθος ενός που κοιμόταν και να τον πιέζει με το βάρος του. Εξ’ ου και η ετυμολογία του ονόματός του από το ρήμα «επιάλλω» που σημαίνει «προκαλώ ενόχληση».

Μία άλλη ετυμολογία του ονόματος του Επιάλτη είναι από τις λέξεις  «επί» και «άλτης». Το τελευταίο προέρχεται από το ρήμα «άλλομαι», που σημαίνει «αναπηδώ».

Ο Αλεξανδρινός λεξικογράφος του 5^ου αιώνα μ.Χ. Ησύχιος δίνει μια αρκετά πειστική ερμηνεία:

“Ο Επιάλτης – Εφιάλτης ήταν «επιπηδών». Πηδούσε, δηλαδή, πάνω στο σώμα κάποιου που κοιμόταν και τον δυσκόλευε”

Οι παραλλαγές του Επιάλτη

Όταν πονά το σώμα μας και μπορέσουμε να κοιμηθούμε, είναι πιθανό να δούμε εφιάλτη. Αυτό συμβαίνει συχνά με τον στομαχόπονο ή τη βαρυστομαχιά. Γι’ αυτό το λόγο οι αρχαίοι έλεγαν εφιάλτιον ή επιάλτιον ένα βότανο που θεράπευε στομαχικές διαταραχές.

Ο Αισχύλος στις Ικέτιδες τις παρουσιάζει να κάνουν επίκληση στη θεά Γαία να τις απαλλάξει από τον Επιάλτη.

Όμως, ο εφιάλτης πολλές φορές έρχεται σε κάποιον που έχει πυρετό με ρίγη. Αυτή η κατάσταση περιγραφόταν τον 6^ο αιώνα π.Χ. από τον λυρικό ποιητή Αλκαίο ως επιάλος.

Έτσι οι αρχαίοι είχαν διάφορες παραλλαγές του ονόματος του εφιάλτη όπως Ἠπίαλος, Ἠπιόλης, Ἐπιάλην, Ἐπιάλτης και Ἐφιάλτης. Το τελευταίο ως πιο εύχρηστο επικράτησε μέχρι και σήμερα.

Σε άλλους λαούς

Εκτός από τους αρχαίους Έλληνες και οι Πέρσες πίστευαν ότι ο εφιάλτης προκαλούταν από δαίμονες γνωστούς ως Ντιβ ή Ντεβ (Στα περσικά: Dīv/Dēw). Δεν είναι γνωστό πότε εμφανίστηκε για πρώτη φορά αυτή η αντίληψη στην Περσία και αν έχει σχέση με τον Επιάλτη των Ελλήνων. Φαίνεται ότι στα χρόνια της βασιλείας του Ξέρξη Α΄ (484-465 π.Χ.) υπήρχε ήδη.

Η αντίληψη ότι ο εφιάλτης είναι ένας δαίμονας που πηδάει και κάθεται πάνω στα σώματα των ανθρώπων όταν κοιμούνται υπάρχει στις παραδόσεις πολλών ευρωπαϊκών λαών. Πρόκειται για κάτι που οι πρόγονοί τους μάλλον πρέπει να πήραν από τους Έλληνες.

Έτσι, στα αγγλικά η λέξη για τον εφιάλτη είναι nightmare. Στα αγγλικά της πρώιμης μεσαιωνικής εποχής το «mare» δεν σημαίνει τη φοράδα, όπως στα αγγλικά της νεότερης εποχής, αλλά τον δαίμονα. Έτσι η λέξη μεταφράζεται σε “δαίμονας της νύχτας”.

Οι Άγγλοι τον Μεσαίωνα πίστευαν ότι υπήρχε ένα μικρός δαίμονας που καθόταν πάνω στο στήθος όσων κοιμούνταν και προσπαθούσε να τους πνίξει. Η αντίληψη αυτή γεννήθηκε από το γεγονός ότι κάποιες φορές μπορεί να ξυπνήσουμε απότομα από ένα εφιάλτη με την αίσθηση ότι πνιγόμαστε.

Πολλές άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες έχουν παρόμοιες λέξεις για τον εφιάλτη, όπως για παράδειγμα στα ολλανδικά (nachtmerrie) και τα γερμανικά (nachtmahr), που συνδέονται με κάποιον δαίμονα που με το βάρος του πιέζει το στήθος αυτού που κοιμάται και για το λόγο αυτό βλέπει άσχημο όνειρο.