Γιατί λέμε “γείτσες” σε κάποιον που μόλις φταρνίστηκε; Όταν το φτάρνισμα συνδεόταν με προλήψεις και δεισιδαιμονίες

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Η έκφραση «γείτσες» ή «με τις υγείες σου» σε κάποιον που μόλις φταρνίστηκε δεν είναι αποκλειστικά ελληνική συνήθεια αφού αντίστοιχες ευχές για καλή υγεία στο φτάρνισμα υπάρχουν και σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς. Φαίνεται ότι η συνήθεια ξεκίνησε μετά την επικράτηση του χριστιανισμού στην ύστερη ρωμαϊκή εποχή και υπάρχουν διάφορες θεωρίες γι’ αυτή.

“Μεταφυσικό” φτάρνισμα

Οι περισσότεροι ερευνητές συνδέουν την ευχή για καλή υγεία ή ευλογία στο φτάρνισμα με μεσαιωνικές προλήψεις και δεισιδαιμονίες. Η απλή αυτή σωματική αντίδραση θεωρούνταν ότι είχε σχέση με δαιμονικές δυνάμεις ή με την ψυχή αυτού που φταρνίστηκε.

Στην πρώτη περίπτωση, υποτίθεται ότι κάποιος έδιωχνε από μέσα του ένα κακό πνεύμα. Έτσι, η έκφραση ή ευχή χρησιμοποιούνταν ως μία μορφή ξορκίσματος για το καλό αυτού του φταρνίστηκε και εναντίον του κακού που μόλις απομάκρυνε!

Κάποιες φιλολογικές πηγές του μεσαίωνα καταγράφουν ότι η ευχή δεν απευθυνόταν στον άνθρωπο, αλλά στο κακό πνεύμα. Ήταν ένας τρόπος να το καλοπιάσουν όσοι ήταν δίπλα σε αυτόν που φταρνίστηκε ώστε να τους αφήσει ήσυχους! Μια παρόμοια θεωρία είναι ότι στο μεσαίωνα υπήρχε και η αντίληψη ότι την ώρα που κάποιος φταρνιζόταν του έβγαινε η ψυχή! Η ευχή απευθυνόταν στην ψυχή ώστε να μπει και πάλι στον άνθρωπο.

Όταν φταρνίζονταν οι αρχαίοι

Είναι ενδιαφέρον ότι και στην αρχαία Ελλάδα το φτάρνισμα συνδεόταν με το μεταφυσικό. Στην περίπτωση όμως αυτή, το φτάρνισμα θεωρούνταν ως καλός οιωνός και σημάδι καλοτυχίας σε κάποια ομαδική προσπάθεια.

Έτσι αν κάποιος φταρνιζόταν στη διάρκεια μίας δραστηριότητας με άλλους, αυτή προβλεπόταν ότι θα είχε αίσια κατάληξη.

Ο πάπας και ο λοιμός

Η πιο διαδεδομένη θεωρία είναι ότι η έκφραση ξεκίνησε λόγω του Γρηγορίου Α΄ του Μέγα, που ήταν πάπας μεταξύ 590 και 604 μ. Χ. Την εποχή εκείνη είχε εξαπλωθεί στην Ιταλία η βουβωνική πανώλη που είχε εμφανιστεί στην ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία μερικές δεκαετίες πιο πριν στη βασιλεία του Ιουστινιανού Α΄.

Επρόκειτο για μία άκρως μεταδοτική ασθένεια με υψηλή θνησιμότητα και το φτάρνισμα θεωρούνταν ένα από τα συμπτώματα της φοβερής αυτής ασθένειας.

Ο Γρηγόριος Α΄ σκέφτηκε οι ιερείς και μοναχοί που είχαν αναλάβει να φροντίζουν τους ασθενείς να λένε μια ευχή κάθε φορά που κάποιος απ’ αυτούς φταρνιζόταν. Δεν γνωρίζουμε τα λόγια, αλλά μάλλον ήταν μία ευχή για καλή υγεία. Ήταν ένας τρόπος να βοηθηθεί η ψυχολογία των ασθενών.

Καθώς η ευχή ξεκίνησε από τη Ρώμη, όπως ήταν φυσικό γρήγορα διαδόθηκε στους δυτικοευρωπαϊκούς λαούς. Παράλληλα, την εποχή εκείνη, ο πάπας ήταν υποτελής του αυτοκράτορα στην Κωνσταντινούπολη. Έτσι η συνήθεια αυτή πέρασε και στη βυζαντινή αυτοκρατορία και κατά συνέπεια τους Έλληνες, όπου έφθασε μέχρι σήμερα με την ευχή «γείτσες».

Καρδιά και φτάρνισμα

Μία άλλη θεωρία που συνδέει την ευχή με την ψυχολογία αυτού που φταρνίστηκε είναι η αντίληψη που υπήρχε ακόμη και στα νεότερα χρόνια ότι η καρδιά σταματούσε να χτυπά για μερικά δευτερόλεπτα. Υποτίθεται ότι το φτάρνισμα έκοβε προσωρινά τη ροή του αίματος σε αυτή!

Η ευχή ήταν ένας τρόπος ώστε όσοι ήταν γύρω από το άτομο που φταρνίστηκε να βεβαιωθούν ότι η καρδιά του θα ξεκινούσε να λειτουργεί και πάλι κανονικά.