Γιατί κάποτε ψήφιζαν με βόλια, γιατί τα δάγκωναν και πώς βγήκε η φράση «έφαγε μαύρο»; Το λεξιλόγιο των εκλογών στην κοινωνία

«Έφαγε μαύρο», «το έριξα δαγκωτό», «καλό βόλι». Εκφράσεις που χρησιμοποιούμε μέχρι σήμερα, αλλά έχουν τις ρίζες στους σε ένα ξεχασμένο εκλογικό σύστημα που ίσχυε στην Ελλάδα μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα.

Πρόκειται για το σύστημα των «σφαιριδίων». Οι εκλογείς δεν καλούνταν να επιλέξουν ψηφοδέλτια και να συμπληρώσουν σταυρούς. Τότε έπρεπε να ρίξουν βόλους στις κάλπες των πολιτικών της προτίμησής τους.

Πώς λειτουργούσε

Σε κάθε εκλογικό κέντρο τοποθετούταν τόσες κάλπες όσοι και οι υποψήφιοι. Η καθεμία ήταν χωρισμένη στα δύο. Η μισή ήταν μαύρη και έγραφε ΟΧΙ και η άλλη μισή λευκή και έγραφε ΝΑΙ.

Οι εκλογείς, μπαίνοντας στην αίθουσα, καλούνταν να περάσουν από κάθε κάλπη και να ρίξουν ένα σφαιρίδιο είτε στην επιλογή ΝΑΙ, είτε στην επιλογή ΟΧΙ. Το εσωτερικό της ήταν επενδυμένο με τσόχα, έτσι ώστε ο ήχος να μην προδίδει την ψήφο.

Δίπλα στους ψηφοφόρους στεκόταν ο αντιπρόσωπος της εκάστοτε παράταξης, ο οποίος ήταν υπεύθυνος να τους δώσει το σφαιρίδιο.

Ήταν μία ιδιαίτερα χρονοβόρα διαδικασία, τόσο κατά τη διεξαγωγή της όσο και μετά. Η εφορευτική επιτροπή καλούταν να καταμετρήσει όλους τους “βόλους” του ΟΧΙ κάθε υποψηφίου, προκειμένου να αναδείξει ως νικητή αυτόν με τα λιγότερα.

Η νοθεία

Ο λόγος που υιοθετήθηκε το σύστημα των σφαιριδίων ήταν διττός. Αφενός, στα τέλη του 19ου αιώνα, ένα πολύ μεγάλο μέρος του πληθυσμού ήταν αναλφάβητο. Ως εκ τούτου, ήταν και εύκολα χειραγωγήσιμο.

Σύμφωνα με το εκλογικό σύστημα που ίσχυε έως τότε, ο κάθε ψηφοφόρος έπρεπε να γράψει στο ψηφοδέλτιο το όνομα του πολιτικού που ήθελε να βγει κι έπειτα να το ρίξει στην κάλπη. Οι πολίτες που δεν ήξεραν να γράφουν και να διαβάζουν, βασίζονταν σε κάποιον τρίτο για να τους γράψει το σωστό όνομα.

Αφετέρου, θεωρήθηκε ότι με τα σφαιρίδια δεν υπήρχαν περιθώρια νοθείας. Το χειρόγραφο ψηφοδέλτιο καταργήθηκε με το Σύνταγμα του 1864. Το σύστημα των σφαιριδίων εφαρμόστηκε για πρώτη φορά στις εθνικές εκλογές του 1865.

Στην πράξη

Όπως αποδείχθηκε στην πράξη, τρόποι νοθείας βρέθηκαν. Σε καμία περίπτωση όμως δεν γινόταν με τη συχνότητα, την ευκολία και τη μαζικότητα των προηγούμενων ετών.

Ο «αντιπρόσωπος επί της κάλπης», που ήταν συνεργάτης του εκάστοτε υποψηφίου, ήξερε σε γενικές γραμμές τους «σίγουρους μαύρους», τους εκλογείς δηλαδή που κατά πάσα πιθανότητα θα τον καταψήφιζαν. Έτσι, είχαν εφεύρει το τέχνασμα να τους δίνουν σφαιρίδια από μπαρούτι, αντί για μολυβένια.

Μόλις το κάλπικο σφαιρίδιο έπεφτε στην κάλπη γινόταν σκόνη, με αποτέλεσμα η ψήφος να μην μετρά.

Όταν η πρακτική διέρρευσε και έγινε γνωστή, οι ψηφοφόροι σκέφτηκαν έναν αποτελεσματικό τρόπο αντιμετώπισης. Επικράτησε η συνήθεια να δαγκώνουν το σφαιρίδιο προτού «μαυρίσουν» κάποιον. Έτσι, σιγουρεύονταν αφενός για την γνησιότητά του και αφετέρου έδειχναν καταφανώς την αποστροφή τους προς τον εν λόγω υποψήφιο.

Είναι το λεγόμενο «δαγκωτό» που χρησιμοποιούμε ως έκφραση μέχρι σήμερα.

Η επαναφορά του ψηφοδελτίου

Το εκλογικό σύστημα των σφαιριδίων ίσχυσε μέχρι και το 1911. Στην αναθεώρηση του Συντάγματος εκείνη τη χρονιά, ο Ελευθέριος Βενιζέλος δεν συμπεριέλαβε τη διάταξη περί σφαιριδίων, υπακούοντας την λαϊκή απαίτηση για επαναφορά του ψηφοδελτίου -αυτή τη φορά σε έντυπη μορφή.

Ήταν μία ανάγκη που πήγαζε και από το γεγονός ότι ο αναλφαβητισμός είχε πια υποχωρήσει στο 50%!

Επίσης τα κόμματα είχαν σκίτσα και λόγκο, όπως το κλαδί ελιάς ή το μπαστούνι ή αργότερα ο ήλιος και κατά συνέπεια και οι αναλφάβητοι γνώριζαν τι ψήφιζαν.

Το έντυπο ψηφοδέλτιο χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στις δημοτικές και κοινοτικές εκλογές του 1914 καθώς και στις βουλευτικές του 1926. Από τότε παραμένει το επίσημο μέσο ψηφοφορίας (μαζί με τον σταυρό προτίμησης) που ισχύει μέχρι και σήμερα.