Γιατί η Φιλική Εταιρεία, ήθελε οπωσδήποτε να έχει μέλη στη Μάνη. Ποιος ήταν ο φιλικός με τον κωδικό 110, που κατάφερε να ενώσει τις ισχυρότερες οικογένειες πριν την επανάσταση

Του αναγνώστη μας Ιωάννη Μιχαλακάκου, εκπαιδευτικού

Ο αγώνας της αμερικανικής ανεξαρτησίας (1775) σε συνδυασμό με την έκρηξη της γαλλικής επανάστασης (1789), έδωσαν το ιδεολογικό υπόβαθρο στην Ευρώπη για την καλλιέργεια των ιδεών της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας.

Παράλληλα σηματικό ρόλο έπαιξαν, η πληθυσμιακή ενδυνάμωση των ελληνικών κοινοτήτων, η ενίσχυση των εφοπλιστικών κεφαλαίων, η εκγύμναση των κλεφτών στα σώματα των Άγγλων, Γάλλων και Ρώσων στα Επτάνησα καθώς και η ενδυνάμωση του ελληνισμού της διασποράς σε Κωνσταντινούπολη, Μολδοβλαχία, Αλβανία κ.ά.

Στις αρχές του 19^ου αιώνα, όλα αυτά, ενίσχυαν την αίσθηση ότι το τέλος της σκλαβιάς για τους Έλληνες είναι πολύ πιο κοντά σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη φορά[1].

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο το 1814 δημιουργείται η Φιλική Εταιρεία[2]. Μια ομάδα μικροεμπόρων της Οδησσού αποτελούμενη αρχικά από τους Ε. Ξάνθο, Ν. Σκουφά και Α. Τσακάλωφ οργανώνονται με στόχο την «ανέγερσιν και απελευθέρωσιν του Ελληνικού Έθνους και της Πατρίδoς μας»[3]. Από τα σπλάχνα της ελληνικής κοινωνίας δημιουργείται η σπίθα για την ελληνική ανεξαρτησία σε ένα κρυφό και άκρως εμπιστευτικό πλαίσιο. Το ότι η ιδέα ανήκει σε Έλληνες της διασποράς και όχι ιδιαίτερα καταξιωμένους αλλά μεσοαστούς έμπορους συμβολίζει και τον χαρακτήρα που τους ενέπνεε.

Η προσθήκη του Αναγνωστόπουλου από την Πελοπόννησο έδωσε νέα πνοή στην στελέχωση της εταιρείας με νέα μέλη καθώς τα πρώτα χρόνια ελάχιστα είχαν καταφέρει. Μάλιστα μέχρι το 1817 αριθμούσε μόλις 30 μέλη[4]. Η ανάγκη για στελέχωση της εταιρείας με περισσότερα μέλη οδήγησε τον ιδρυτικό πυρήνα να βάλει στις τάξεις της και ανθρώπους των όπλων κυρίως από την Πελοπόννησο όπως τον Η. Χρυσοσπάθη από την Μάνη και τον Α. Παπαγεωργίου (Αναγνωσταρά) από την Μεσσηνία.

Διαβάστε επίσης στη “ΜτΧ”: Ηλίας Μαυρομιχάλης, ο πρωτότοκος γιος του Πετρόμπεη που τον αποκαλούσαν Νεραϊδογέννητο λόγω της ομορφιάς του. Ο ηρωικός θάνατος σε πολιορκία πύργου στα Στύρα Ευβοίας …

Παράλληλα το 1818 η έδρα της Εταιρείας των Φιλικών μεταφέρθηκε από την Οδησσό στην Κωνσταντινούπολη προκειμένου να μπορούν να μυήσουν και πιο πεπαιδευμένους Έλληνες από το Φανάρι, οι οποίοι είχαν και ισχυρή οικονομική επιφάνεια. Μια από τις πρώτες αποστολές των «12 αποστόλων της Φιλικής Εταιρείας» ήταν και η μύηση του ηγεμόνα της Μάνης Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη.

Υπεύθυνος για το εγχείρημα αυτό ορίστηκε ο Κ. Καμαρηνός ή Κυριακός από την Καμάρα Μεσσηνίας το οποίο τελικά επετεύχθη μετά από μαραθώνιες διαβουλεύσεις στις  02/08/1818 [5]. Τότε ήταν 53 ετών και η μύηση έγινε στην έδρα του μπεηλικιού στον πύργο των Κιτριών από τον συντοπίτη του Ηλία Χρυσοσπάθη ενώ σύμφωνα με τον κατάλογο των φιλικών από τον Καμαρηνό. Ο μυστικός κωδικός του ήταν το νούμερο 110 [6].

Ο λόγος της επιτακτικής μύησης του μπέη της Μάνης στους κόλπους της Φιλικής Εταιρείας είναι πολλαπλός.

Η Φιλική Εταιρεία προκειμένου να επεκταθεί έπρεπε να συμπεριλάβει στους κόλπους της και ανθρώπους υψηλού κύρους με μεγάλο ειδικό βάρος και δύναμη. Έτσι ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης αποτελούσε πρόσωπο κλειδί.

Πρώτα από όλα ο ίδιος ο θεσμός του μπέη του έδινε μεγάλη ισχύ σε πολιτικό, κοινωνικό και στρατιωτικό επίπεδο. Ήταν ο ανώτατος και αδιαφιλονίκητος καπετάνιος στον τομέα ευθύνης του, τα εισοδήματα που λάμβανε ήταν υψηλά λόγω θέσης και μπορούσε να έχει επαφή απ ευθείας με τον Σουλτάνο και φυσικά με σημαντικά πρόσωπα της Κωνσταντινούπολης[7].

Φυσικά η θέση του έδινε και μεγάλη αίγλη στους υπόλοιπους Έλληνες καθώς οι Τούρκοι τον αντιμετώπιζαν ως «αξιωματούχο» και όχι ως ραγιά. Προερχόταν μάλιστα από οικογένεια που είχε κατά παράδοση την καπετανία της Αρεόπολης και είχε συμμετάσχει σε απελευθερωτικά κινήματα όπως τα Ορλωφικά με βαρύ φόρο αίματος. Ο Ιωάννης Φιλήμων μέσα σε λίγες γραμμές μας πληροφορεί για την βαρύτητα του προσώπου «άνευ αυτού και επομένως άνευ της Λακωνίας, η κίνησις των Πελοποννησίων προβληματική εθεωρείτο»[8].

Παράλληλα η συμμετοχή του  Πετρόμπεη σήμαινε και την συμμετοχή της συντριπτικής πλειοψηφίας των Μανιατών που εκείνη την εποχή ήταν ίσως οι καλύτεροι πολεμιστές της Πελοποννήσου λόγω της εμπειρίας που είχαν από την πειρατεία αλλά και των μεταξύ των πολέμων. Μάλιστα είναι χαρακτηριστικό ότι στις αναφορές του Ιωάννη Φιλήμωνα για τους πόσους άνδρες θα διέθετε κάθε επαρχία λέει «άνδρες Έλληνες» ενώ στην Μάνη ξεχωριστά Αρχηγοί Όπλων[9] κάνοντας σαφές την πολεμική τους προετοιμασία και οργάνωση. Χαρακτηριστικό μάλιστα είναι και το παρακάτω απόσπασμα του ίδιου «ηθικώς μεν και πολιτικώς ελευθεριάζουσα και αυτοδιοίκητος, τοπικώς δε δυσπρόσβλητος δια των όπλων και όλως στρατιωτική[10]».

Η συμμετοχή του Πετρόμπεη στους κόλπους της Φιλικής εταιρείας αποτέλεσε προτροπή για την συμμετοχή και άλλων σημαντικών προσώπων. Μάλιστα ο ίδιος ο μπέης της Μάνης είναι υπεύθυνος για την μύηση των σημαντικότερων προκρίτων της περιοχής στα μυστικά της εταιρείας. Μύησε τον καπετάν Γρηγοράκη από τα μέρη της ανατολικής Μάνης, τον Μούρτζινο από τα μέρη της έξω Μάνης και τέλος τον Κυριακό κυρίαρχο πρόκριτο της Καλαμάτας[11].

Το σχέδιο λοιπόν της φιλικής εξελίσσεται ομαλά. Ωστόσο το άγραφο δίκαιο της Μάνης και ο οξύς ανταγωνισμός μεταξύ των γενιών της έκαναν τα πράγματα δύσκολα στην εκτέλεση των επιχειρήσεων. Ήδη στο μυαλό των Φιλικών, η Μάνη φάνταζε το ιδανικό ορμητήριο των επαναστατών σύμφωνα με τον Δ. Κόκκινο οπότε έπρεπε να είναι μονοιασμένοι σε περίπτωση ανάγκης[12].

Έτσι ένα μόλις χρόνο μετά την συμμετοχή του μπέη στην Φιλική Εταιρεία με προτροπή του Πατριάρχη Γρηγόριου Ε, ο οποίος ήταν μέλος της φιλικής εταιρείας, καλούνται οι τρεις ισχυρότερες οικογένειες της Μάνης (Μαυρομιχαλιάνοι, Γρηγοριάνοι, Τρουπιάνοι) σε συμβιβασμό για το καλό της πατρίδος. Μια καθαρά πολιτική κίνηση με πατριωτικό χαρακτήρα που παραμέριζε σε περίπτωση ανάγκης τις προσωπικές διαφορές. Μάλιστα η συμφωνία αυτή υπογράφτηκε σε τέσσερα αντίτυπα (ένα για κάθε πατριά συν ένα για την Φιλική Εταιρεία), στο χωριό κιτριές όπου ήταν η έδρα του μπέη. Επισήμως ονομάστηκε Συμφωνία των Κιτριών[13]. Χαρακτηριστικό το πρώτο άρθρο της Συμφωνίας

«Ημείς αι τρεις γενεαί, δηλαδή Μαυρομιχάληδες, Γρηγοριάνοι και Τρουπάκηδες, ως δυνατώτεραι και αξιώτεραι από τας άλλας γενεάς της πατρίδος μας Σπάρτης, υποσχόμεθα με την δύναμιν των ρηθέντων φοβερών όρκων, να βασιλεύη εις το εξής εις τα σώματά μας, μια ψυχή, μια σύμπνοια, μια θέλησις και να μη δύναται ποτέ κανένα εσωτερικόν ούτε εξωτερικόν αίτιον να διασείση ή να αδυνατίση ένα τοιούτον Ιερόν δεσμόν».

Η παραπάνω συμφωνία αποτελεί προοίμιο των πολιτικών και στρατιωτικών εξελίξεων του Αγώνα. Σε συνεχείς επαφές του Πετρόμπεη με την φιλική εταιρεία από το 1818 έως το 1820 βλέπουμε την αγωνία του για εύρεση πόρων καθώς ο τόπος του έχει «ανθρώπους πρόθυμους με την ιδίαν ζωήν πλην φτωχούς και άξιους ελέους»[14]. Άξιο λόγου εδώ είναι πως η λέξη «πρόθυμος» στον μυστικό κώδικα της Φιλικής Εταιρείας συμβόλιζε τον «Έλληνα επαναστάτη».

Έναν χρόνο μετά το Σύμφωνο των Κιτριών τον Οκτώβριο του 1820 και μετά από αλλεπάλληλες επαφές των Μανιατών και άλλων προκρίτων της Πελοποννήσου, στο Ισμαήλιο της Βεσσαραβίας μακριά από τα αδιάκριτα βλέμματα της Οθωμανικής διοίκησης συνεδριάζουν όλο το ανώτατο στελεχιακό δυναμικό της Φιλικής Εταιρείας προκειμένου να δουν πως θα χαραχθεί το σχέδιο δράσης των επαναστατών.

Η συνεδρίαση έγινε με ένταση υπό την αιγίδα του Αλέξανδρου Υψηλάντη που είχε χαρακτηριστεί ως Αρχηγός. Άλλοι επέμεναν σε σύντομη έκρηξη της επανάστασης και άλλοι σε πιο ασφαλείς συνθήκες. Τελικώς αποφασίστηκε σε περίπτωση που τα πράγματα είναι ώριμα στην Πελοπόννησο να γίνει εκεί έκρηξη της επανάστασης με ορμητήριο την Μάνη[15] που είχε τους περισσότερους Φιλικούς και ιστορικό στα επαναστατικά κινήματα ενώ ταυτόχρονα στην Κωνσταντινούπολη και τα νησιά θα καιγόταν ο Οθωμανικός στόλος για να μην μπορεί να ενισχύσει τους Τούρκους της ελληνικής ενδοχώρας.

Παράλληλα έγινε ανοιχτή προσπάθεια ενίσχυσης των Ελλήνων επαναστατών με άλλους λαούς χριστιανικού δόγματος όπως οι Σέρβοι, οι Μαυροβούνιοι, οι Βούλγαροι ακόμα και οι Ρουμάνοι (Βλάχοι) της περιοχής που όλοι στέναζαν υπό τον Οθωμανικό ζυγό. Χαρακτηριστικά στον επίλογο τού κειμένου, όπου σημειώνονται χαρακτηριστικά τα εξής: Ταϋτα ημείς κρίνομεν δνναμιν ικανήν νά κατατροπώση τον εχθρόν φθάνει μόνον να επιμεληθώμεν πολυτρόπως, να διεγείρωμεν τούς Σέρβους, τούς Μοντενέγρους να διδάξωμεν τούς Ελληνας Καπετανέους να βαστάξουν ταχέως την Ηπειρον[16]… Από το σημείο αυτό το «Σχέδιον Γενικόν» όπως ονομάστηκε τέθηκε σε εφαρμογή.

Την ίδια στιγμή στην Πελοπόννησο σημαντικοί προεστοί έκαναν την δική τους συνέλευση, σύμφωνα με τον παλαιών Πατρών Γερμανό, για να δουν αν τα πράγματα είναι έτοιμα για την προετοιμασία του αγώνα στέλνοντας τους «στοχασμούς» τους στον Καποδίστρια[17]. Οι συνεχείς συνελεύσεις την περίοδο εκείνη απεδείκνυαν τον αναβρασμό κάποιων από τους επαναστάτες και την προσπάθεια ενιαίου συντονισμού.

Σε διάσκεψη που έγινε στην Καλαμάτα μάλιστα στα τέλη του 1820 ο μητροπολίτης Μονεμβασίας, ο μητροπολίτης Χριστιανουπόλεως και ο Παναγιώτης Κρεββατάς προεστός του Μυστρά έφεραν αντιρρήσεις για την έναρξη του ξεσηκωμού. Αντίθετα ο Πετρόμπεης, υποσχέθηκε όλη την Μάνη αν δοθούν χρήματα για την πολεμική προετοιμασία[18].

Η έναρξη του 1821 φέρνει καταιγισμό εξελίξεων. Ο Κολοκοτρώνης ως απόστολος της Φιλικής στις 6 του Γενάρη φθάνει στην Μάνη για να μεταδώσει το μήνυμα του ξεσηκωμού. Φιλοξενείται στον πύργο του πατρικού φίλου του Μούρτζινου τόσο για συμβολικούς όσο και για λόγους ασφαλείας[19]. Ενώ ο Παπαφλέσσας από την άλλη τρέχει να προετοιμάσει τους υπόλοιπους Πελοποννήσιους αφού πρώτα μεταβαίνει στο Αϊβαλί και στις Σπέτσες[20].

Στα τέλη του Γενάρη του 1821 μετά από μαραθώνιες συνομιλίες και διαφωνίες γίνεται η συνέλευση της Βοστίτσας. Καθοριστικός ο ρόλος του Παπαφλέσσα προκειμένου να παρακινήσει τους υπόλοιπους προεστούς οι οποίοι έδειχναν να μην μπορούν να προλάβουν τα γεγονότα. Ο Πετρόμπεης συμμετείχε δια επιστολής του[21]. Ο δισταγμός τους ήταν μεγάλος καθώς πέραν από την περιουσία τους αμφισβητούμενη ήταν και η ζωή τους.

Ωστόσο ο Παπαφλέσσας προκειμένου να τους πείσει τους απείλησε λέγοντας «Εγώ θα πάρω χίλιους Μανιάτες και χίλιους Σαμπαζιώτες και Πισινοχωρίτες και θα ξεκινήσω, και όποιον βρουν οι Τούρκοι να κάθεται στο σπίτι του, να δούμε πώς θα γλιτώσει!»[22], βάζοντας στο κάδρο την Μάνη ως μόνιμη εστία αντίστασης. Κατάληξη των παραπάνω ήταν το κίνημα να γίνει μαζικά περί τις 25 του Μάρτη.

Από το σημείο αυτό οι εξελίξεις αρχίζουν να τρέχουν. Οι φήμες για ενδεχόμενη εξέγερση των Ρωμιών στην Πελοπόννησο (είχαν φτάσει στα αυτιά των Τούρκων η άφιξη του Κολοκοτρώνη στην Μάνη, η συνέλευση στην Βοστίτσα κ.ά.), οδήγησαν σε πολεμική προετοιμασία και κινητοποίηση. Μάλιστα στα μέσα Φλεβάρη καλούν μεγάλο μέρος των σημαντικότερο προκρίτων της Πελοποννήσου στην Τρίπολη προκειμένου να υποβάλλουν τα σέβη τους[23]. Σε περίπτωση άρνησης τα πράγματα θα έπαιρναν αρνητική τροπή για τον αγώνα. Για αυτό αναγκάστηκε ο Πετρόμπεης να στείλει τον γιο του Αναστάσιο Μαυρομιχάλη και τον Πικουλάκη στην Τρίπολη στις 12 Φλεβάρη.

Κατόπιν αυτών των γεγονότων ο Αλέξανδρος Υψηλάντης αναλαμβάνει την πρωτοβουλία, να μην κατέβει στην Μάνη όπως προέβλεπε το σχέδιο αλλά να κινηθεί άμεσα στην Μολδοβλαχία περνώντας τον ποταμό Προύθο και κηρύσσοντας την ελληνική επανάσταση στις 22 Φεβρουαρίου του 1821. Παράλληλα στις αρχές Μάρτη ο Παπαφλέσσας εκτελωνίζει στις Κιτριές (Μαρδάκι) της Μάνης, έδρα του μπέη δύο πλοία με όπλα και εφόδια που έστειλαν οι Φιλικοί από την Σμύρνη και Αϊβαλή[24], εκθέτοντας ανεπανόρθωτα τον Πετρόμπεη και κάμπτοντας έτσι τις όποιες αμφιβολίες του. Στις επιστολές του γίνεται φανερή η στρατολογία της ανατολικής Μάνης

Σύμβολα αφιερώσεως και καθιερώσεως μελών της Φιλικής Εταιρείας.Δημοσιεύεται στο Γ. Τσούλιος – Τ. Χατζής (ετημ.), Ιστορικόν Λεύκωμα της ΕλληνικήςΕπαναστάσεως τ. Α’, Αθήνα, εκδ. Μέλισσα, 1970, σ. 34.

«Αδελφοί Μπεϊζαδέδες Πιέρρο Μαγγιόρο Γρηγοράκη και Γιωργάκη Γρηγοράκη σας ασπάζομαι αδελφικώς.

1821 Μαρτίου 11

Επληροφορήθην ότι ο υιός σας Τζαννετάκης κάμει σύναξιν από πολλούς πατριώτες μας. Τούτο μ’ έβαλεν εις θέσιν να υποπτεύσω και ενόμισα χρέος μου δια να σας γράψω και περιμένω απάντησίν σας. Εάν δεν υπάρχει καμμία υποψία, ως προς τον γενικόν σκοπόν τον οποίον γνωρίζετε, να μοι το γράφετε, διότι ο καιρός πλησιάζει και εγώ δεν θέλω κάμω κανένα κίνημα εάν δεν είμαι βεβαιωμένος από την ευγενία σας και λυπούμαι πολύ εάν υπάρχει εις τον υιόν σας Τζαννετάκην σκοπός διαφορετικός επειδή επήραμεν πολλούς αδελφούς Χριστιανούς εις τον λαιμόν μας.

Περιμένω λοιπόν με τον ίδιον εξεπίτηδες εξαποσταλθέντα, απάντησίν σας.

Ο αδελφός σας

Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης»[25]

Όλα τα παραπάνω οδήγησαν στην κήρυξη της επανάστασης στην Μάνη σύμφωνα με προφορική παράδοση στις 17 Μαρτίου του 1821 στην Αρεόπολη ή στο Λιμένι ανοίγοντας τον δρόμο για την απελευθέρωση της πρώτης ελληνικής πόλης της Καλαμάτας στις 23 Μαρτίου όταν ο Πετρόμπεης επικεφαλής 2000 Μανιατών εισήλθε στην πόλη και τελέσθηκε δοξολογία[26]. Η παραπάνω παράδοση επιβεβαιώνεται και από τον πρωταγωνιστή Ιωάννη Κολοκοτρώνη ο οποίος αναφέρει «αναπτυσσομένης της ιδέας περί της Επαναστάσεως, ο σπινθήρ της Ελευθερίας ήναπτε τον ενθουσιασμό των Ελλήνων, οίτινες διενοούντο περί της ενάρξεως του πολέμου. Όθεν την 17ην Μαρτίου οι πρόκριτοι της Μάνης συνεννοήθησαν να λάβωσι τα όπλα κατά των Τούρκων»[27].

Ωστόσο υπάρχει και άλλη προφορική παράδοση για τα γεγονότα των ημερών.

Στο έργο του Πατριαρχέα διαβάζουμε[28] “Ἡ προφορικὴ παράδοσις διέσωσε περαιτέρω καὶ τὴν ἑξῆς εἴδησιν περὶ τῶν συμβάντων εἰς ἕν τῶν τελευταίων, μετὰ τὴν 17ην Μαρτίου, ἀλλεπαλλήλων συμβουλίων τῶν Μανιατῶν καπεταναίων ἐν Κιτριαῖς, ἥν μεταφέρω ενταῦθα, ἀκούσας ταύτην κατὰ τὴν νεανικήν μου ἡλικίαν παρὰ γερόντων ἐν τῇ ἰδιαιτέρᾳ μου πατρίδι. Εἰς τελευταίαν σύσκεψιν τῶν καπεταναῖων ἐν Κιτριαῖς, εἶχε γίνει προειδοποίησις εἰς τοὺς πέριξ τοῦ πύργου τοῦ Πετρόμπεη συναθροισμένους ἐνόπλους, ὅτι τὸ ἄγγελμα τῆς συμφωνίας τῶν συνεδριαζόντων καπεταναίων τῆς Μανῆς, παρευρισκομένου εἰς τὸν ὀντᾶν καὶ τοῦ Κολοκοτρώνη, θὰ δοθῇ διὰ πυροβολισμοῦ ἐκ τοῦ πύργου συνθηματικῶς, ὅτι ἐπετεύχθη αὕτη ἀρθείσης πάσης διαφωνίας, καὶ πράγματι, ἐν τῇ προόδῳ τῆς συσκέψεως, ἐπεκρότησε τὸ τελικὸν ἀποτέλεσμα τῆς πλήρους συμφωνίας ριφθεὶς πυροβολισμός διὰ πιστόλας, ὑπὸ τοῦ γεροντοτέρου τῶν καπεταναίων Πανάγου Κυβέλου[29], προβαλόντος εἰς τὸ παράθυρον, διὰ να ἐπακολουθήσουν πανηγυρικοὶ πυροβολισμοι τῶν ἀναμενόντων μαχητῶν ἀποδεξαμένου ὁμοθύμως, κατ΄αὐτὸν τὸν τρόπον, καὶ τοῦ λαοῦ, τὴν προσδοκωμένην χαρμόσυνον ἀπόφασιν διὰ τὴν ἔνοπλον εἰσβολὴν πρὸς ἅλωσιν τῆς Καλαμάτας καὶ κατάλυσιν τῆς Ὀθωμανικής ἐξουσίας”

Πηγές άρθρου

[1] Γ.Β. Νικολάου Ο Ελλαδικός Χώρος την περίοδο της Οθωμανικής και Βενετικής κυριαρχίας, (τέλη 17^ου –αρχές 19^ου ), πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2018, σ. 17 -25

[2] Α. Βακαλόπουλου Συμβολή στην Ιστορία και Οργάνωση της φιλικής Εταιρείας ανάτυπο από τα Ελληνικά, Θεσσαλονίκη 1951, σ. 1 – 5

[3] Ε. Ξάνθου Απομνημονεύματα περί της Φιλικής Εταιρείας Αθήνα 1845 σ.2

[4] Κ.Κ. Παπουλίδης Φιλική Εταιρεία – Οι πρωτεργάτες, Ελευθεροτυπία, Ε Ιστορικά, τεύχος 48, 14/09/2000, αναδημοσίευση άρθρου στην Αργολική Βιβλιοθήκη

[5] Α. Συροπλάκη Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης ο ηγέτης της Μάνης στην ελληνική επανάσταση, Μεταίχμιο, Αθήνα 2020 σ. 56

[6] Ε. Ξάνθου ό,π σ. 49

[7] Σ. Καπετανάκη Η Μάνη στην δεύτερη Τουρκοκρατία, εκδόσεις Αδούλωτη Μάνη, Αρεόπολη, 2011

[8] Ι. Φιλήμων Δοκίμιον Ιστορικό περί της ελληνικής επανάστασης, τόμος Γ, τυπογραφείο Σούτσα και Κτένα, Αθήνα 1860, σ. 13 – 14

[9] Ι. Φιλήμων ό π, τόμος Α, σ. 219

[10] Ι. Φιλήμων, ό π, σ. τόμος Γ, σ. 24

[11] Α. Συροπλάκη, ό π σ. 57

[12] Δ. Κόκκινου Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης τόμος Α, Αθήνα 1931 – 1935 σ. 51

[13] Τζώρτζης Τζωρτζάκης, Η πρωτεύουσα της Μάνης Γύθειον – Μαραθονήσι, Αθήναι 1981, σ. 42-45

[14] Α. Συροπλάκη ό π σ. 56

[15] Σχολή Πυροβολικού- Γραφείο Μελετών, Γρηγόριος Δικαίος Παπαφλέσσας, Στρατιωτική Επιθεώρηση, Μάρτιος Απρίλιος 2004, σ. 50

[16] Σ. Παπαδόπουλου Το Σχέδιον Γενικόν της Φιλικής Εταιρείας και οι επαφές με τους Σέρβους, Ανακοίνωση Συμποσίου, Ίδρυμα μελετών Χερσονήσου του Αίμου Θεσσαλονίκης, Καβάλα 1976 σ. 8

[17] Ε. Βόγλη Η ατελέσφορη αναζήτηση του χαρισματικού ηγέτη της Ελληνικής Επανάστασης – Η Φιλική Εταιρεία οι αυτόχθονες αρχηγοί και ο συσχετισμός δυνάμεων, στο  «Η Φιλική Εταιρεία: Επαναστατική δράση και μυστικές Εταιρείες στη Νεότερη Ευρώπη», Αθήνα: εκδ. Ασίνη και Δήμος Σκουφά, Αθήνα 2017

[18] Ι. Φιλήμων Δοκίμιο Ιστορικό περί της Φιλικής Εταιρείας εκ τυπογραφίας Κονταξή και Λουλάκη, Ναύπλιο 1834 σ. 284

[19] Θ. Κολοκοτρώνη Διήγησης Συμβάντων της ελληνικής φυλής από το 1770 έως το 1836, τύποις Νικολίδου Φιλαδελφέως, Αθήνα 1846 σ. 48

[20] Φωτάκου Βίος του Παπαφλέσσα Εκδόσεις Βεργίνα, Αθήνα 2001, σ. 14 – 21

[21] Παλαιών Πατρών Γερμανού Απομνημονεύματα, εκδόσεις Βεργίνα, 1996

[22] Έφη Αλλαμανή, «Η σύσκεψη της Βοστίτσας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ ΙΒ, (1975), σελ.77

[23] Ι. Φιλήμων ό π  Δοκίμιο περί της Φιλικής ….. σ. 371

[24] Α. Φραντζή Επιτομή της Ιστορίας της Αναγεννηθείσας Ελλάδος τόμος Α, τυπογραφεία Η Βιτόρια Αθήνα 1839 σ. 328

[25] Α. Δασκαλάκης, Αρχείον Τζωρτζάκη – Γρηγοράκη, βιβλιοπωλείο Βαγιονάκη Αθήνα 1976  σ. 70

[26] Βαγιακάκος, Δ., Η κήρυξις της επαναστάσεως στη Μάνη, 17 Μαρτίου 1821, στο

Λακωνία. Ειδικόν αφιέρωμα της επιθεωρήσεως «ΗΩΣ», Αθήνα 1998, 278-280

[27] Ι. Θ. Κολοκοτρώνη Ελληνικά Υπομνήματα ήτοι επιστολαί και διάφορα έγγραφα από 1821 έως 1827, έκδοση Χ. Ν. Φιλαδελφέως, Αθήνα 1856 σ. 8

[28] Βασιλείου Δ. Πατριαρχέα  Δίπτυχον Ιστορικόν και Φιλολογικόν της Εθνεγερσίας, Αθήνα 1971, σελ. μα

[29] Ο Πανάγος Κυβέλος προερχόταν από ισχυρή οικογένεια της έξω Μάνης όπου είχαν την Καπετανία του χωριού Μηλιά. Σημαντικός καπετάνιος και ο συγγενής του Τζαννέτος Κυβέλος όπου πολέμησε στην Μολδοβλαχία.

Πηγή αρχικής φωτογραφίας: Wikipedia

Διαβάστε επίσης στη “ΜτΧ”: Η μάχη της Σπλάντζας όπου αλληλοεξοντώθηκαν ο αρχηγός των Μανιατών και των Τούρκων. Πώς η υγρασία της περιοχής και ένας βοσκός έκριναν την αναμέτρηση