Γιατί η χειραψία “επέζησε” μετά από θανατηφόρες πανδημίες; Τι δήλωνε η ανοικτή παλάμη; Ποια η σημασία της στον Όμηρο;

Οι ρίζες της χειραψίας είναι πολύ βαθιά ριζωμένες στο χρόνο. Η εξερευνήτρια και παλαιοανθρωπολόγος, Έλα Αλ-Σαμάχι αναφέρει πως “η χειραψία δεν είναι μόνο πολιτισμικό στοιχείο, αλλά και βιολογικό, εγγεγραμμένο στο DNA μας“. 

Οι προϊστορικοί μας πρόγονοι χρησιμοποιούσαν κατά κόρον τα χέρια τους και άφηναν τα αποτυπώματά τους σε τοίχους σπηλαίων για να μεταδώσουν συγκεκριμένα μηνύματα.

Οι χιμπατζήδες, οι πιο στενοί συγγενείς μας εν ζωή, κάνουν ένα είδος χειραψίας με τα δάχτυλα, πράγμα που έχει θετική σημασία και σημαίνει, τρόπον τινά, “ας τα ξαναβρούμε”.

Η χειραψία πιθανόν να έχει ηλικία 7 εκατομμυρίων ετών, σύμφωνα με την Έλα Αλ-Σαμάχι: “Είναι παλαιότερη από το είδος μας και ναι, οι Νεάτερνταλ έκαναν χειραψία“. Το γεγονός ότι “επιβιώνει” μέχρι σήμερα είναι εντυπωσιακό.

Η χειραψία είναι γνωστή ακόμη και σε φυλές απομονωμένες από τον υπόλοιπο κόσμο. Το 1957, ο Βρετανός φυσιοδίφης και παρουσιαστής ντοκιμαντέρ, Σερ Ντέιβιντ Ατένμπορο βρέθηκε στη Νέα Γουινέα, αναζητώντας παραδείσια πουλιά στο πλαίσιο της σειράς Zoo Quest.

Τα μέλη μιας φυλής τον πλησίασαν κρατώντας δόρατα και μαχαίρια και ο Ατένμπορο έδωσε απλώς το χέρι του. Του το άρπαξαν και το κούνησαν πάνω κάτω.

“Ομολογώ ότι φοβήθηκα αρκετά. Προς τεράστια ανακούφισή μου, με καλωσόρισαν με αξιοσημείωτο ενθουσιασμό“, ανέφερε ο Βρετανός παρουσιαστής.

#OTD 1926: Sir David Attenborough was born. Here he is receiving a "normal New Guinea" welcome on Zoo Quest in 1957 pic.twitter.com/0B19CHKxXT

— BBC Archive (@BBCArchive) May 8, 2017

Η χειραψία “επέζησε” κόντρα σε κάθε πανδημία

Η χειραψία συχνά “ενοχοποιείται”, διότι αποτελεί έναν από τους βασικούς τρόπους μετάδοσης μικροβίων. Το 1929, η νοσοκόμα Λέιλα Γκίβεν έγραφε στο άρθρο της με τίτλο “The Bacterial Significance of the Handshake“:

“Κάποιος μπορεί εύστοχα να ρωτήσει γιατί η Αμερική επιμένει σε μια συνήθεια που δεν δικαιολογείται από υγειονομικής άποψης, αλλά οι εθνικές συνήθειες δεν καταργούνται εύκολα.

Το ότι η χειραψία θα εξαφανιστεί παραμένει αμφίβολο και η μόνη μας ελπίδα έγκειται στην εκπαίδευση των ανθρώπων ώστε να συνειδητοποιήσουν τον κίνδυνο των ασθενειών που μεταδίδονται με τα χέρια“.

Το Μάρτιο του 2020, δισεκατομμύρια άνθρωποι σταμάτησαν να κάνουν χειραψία. Ήταν ένα από τα μέτρα που ελήφθησαν για να περιοριστεί η μετάδοση του κορωνοϊού και να “τιθασευτεί” η πανδημία.

Έτσι, υιοθετήθηκαν εναλλακτικοί τρόποι χαιρετισμού, όπως το χτύπημα με τον αγκώνα ή με τη γροθιά.

Δεν πρόκειται, πάντως, για κάτι πρωτόγνωρο. Το 1793, το 10% των 50.000 κατοίκων της Φιλαδέλφεια πέθανε εξαιτίας επιδημίας κίτρινου πυρετού. Η θανατηφόρα ασθένεια δεν μεταδιδόταν μέσω της αφής, αλλά από τα κουνούπια.

Ωστόσο, όπως έγραψε ο τοπικός εκδότης, Μάθιου Κάρεϊ, οι άνθρωποι απέφευγαν να σφίξουν τα χέρια:

“Γνωστοί και φίλοι απέφευγαν ο ένας τον άλλον στους δρόμους και έδειχναν το ενδιαφέρον τους μόνο με ένα ψυχρό γνέψιμο. Το παλιό έθιμο της χειραψίας έπεσε σε τόσο γενική αχρηστία, που πολλοί τραβιόντουσαν πίσω έντρομοι ακόμη και στη θέα ενός απλωμένου χεριού“.

Οι χειραψίες περιορίστηκαν δραστικά και κατά την πανδημία της “ισπανικής” γρίπης. Όμως, δεν εξαφανίστηκαν κι ούτε φαίνεται πως θα συμβεί αυτό ποτέ.

“Η χειραψία έχει τόσο διαχρονική αξία και σημασία για το είδος μας, γιατί είναι “όλα σε ένα” , είναι μια βασική μονάδα αφής. Δεν ασκεί την επίδραση του φιλιού και της αγκαλιάς.

Όμως, είναι πιο γρήγορη, πιο ασφαλής, πιο πολύπλευρη και με μεγαλύτερο εύρος. Η χειραψία συμβολίζει τόσα πολλά θετικά πράγματα: τη συμφωνία, την τρυφερότητα, το καλωσόρισμα, την αποδοχή και την ισότητα“, συμπεραίνει η Έλα Αλ-Σαμάχι.

Μέσο απόδειξης έλλειψης όπλων και καλής πίστης

Σύμφωνα με μια θεωρία, η χειραψία ξεκίνησε για να μεταδοθούν ειρηνικές προθέσεις. Όταν κάποιος έτεινε το άδειο του χέρι, έδειχνε εμπράκτως ότι ήταν άοπλος, συνεπώς δεν αποτελούσε κίνδυνο για τον απέναντί του.

Επιπλέον, στο Μεσαίωνα, η ελαφρά κίνηση των χεριών προς τα πάνω και προς τα κάτω γινόταν για να φανεί αν ο ιππότης έκρυβε κάποιο κρυμμένο μαχαίρι ή στιλέτο στο μανίκι του άλλου. Η χειραψία ήταν, δηλαδή, ένδειξη ασφάλειας και εμπιστοσύνης.

Μια άλλη εξήγηση είναι ότι η χειραψία ήταν σύμβολο καλής πίστης, όταν δινόταν ένας όρκος ή μια υπόσχεση. “Οι σημασίες που έχουν αποδοθεί στη χειραψία έχουν αλλάξει με τον καιρό.

Μα ένα πράγμα δεν έχει αλλάξει: ότι είναι πάντα για καλό σκοπό. Η χειραψία είχε πάντα θετική σημασία και ποτέ δεν υπήρχε περιθώριο για το αντίθετο“, αναφέρει η Αλ-Σαμάχι.

Η χειραψία στην τέχνη

Η αρχαιότερη γνωστή απεικόνιση χειραψίας είναι ένα ανάγλυφο του 9ου αιώνα π.Χ.. Βρέθηκε στην πόλη Νιμρούντ του βόρειου Ιράκ και απεικονίζει τον Ασσύριο βασιλιά Σαλμανέσερ Γ’ να σφίγγει το χέρι του Βαβυλώνιου βασιλιά, Μαρντούκ Ζακίρ Σούμι Α’.

Το ανάγλυφο φιλοτεχνήθηκε για τον εορτασμό μιας νίκης: ο Σαλμανέσερ βοήθησε τον σύμμαχό του Μαρντούκ να καταστείλει μια εξέγερση του αδερφού του.

Από τον 5ο π.Χ. αιώνα, η χειραψία αποτελεί συνηθισμένο μοτίβο και στην αρχαιοελληνική τέχνη. Επιτύμβιες στήλες, αμφορείς και άλλα έργα τέχνης αναπαριστούν σκηνές ανθρώπων που σφίγγουν τα χέρια.

Η αρχαιοελληνική χειραψία ονομαζόταν δεξίωσις, επειδή προέτειναν το δεξί χέρι.

Στις επιτύμβιες στήλες, απεικονιζόταν συχνά μια χειραψία ανάμεσα σε έναν ζωντανό κι έναν νεκρό συγγενή. Αν και η σημασία δεν είναι απολύτως σαφής, πιθανόν αποτελούσε το “ύστατο χαίρε” προς το αγαπημένο πρόσωπο ή συμβόλιζε τον αιώνιο δεσμό μεταξύ ζωντανών και νεκρών.

Μεταξύ του 4ου και του 1ου αιώνα π.Χ., η χειραψία εμφανίζεται εκτενώς στην ετρουσκική ταφική τέχνη, σε ποικίλες μορφές και υλικά. Στην αρχαία Ρώμη, οι χειραψίες, σύμβολο ισχυρής φιλίας και πίστης, αναπαριστώνται στη ζωγραφική και σε νομίσματα.

Η χειραψία στον Όμηρο

Οι παλαιότερες γραπτές αναφορές στη χειραψία εντοπίζονται στα ομηρικά έπη, όπου συμβολίζουν την εμπιστοσύνη, την παρηγοριά και τη δέσμευση για αφοσίωση.

Στην Ιλιάδα, ο Τρώας Γλαύκος και ο Έλληνας ήρωας Διομήδης συναντήθηκαν στο πεδίο της μάχης. Στη συζήτηση που άνοιξε μεταξύ τους, οι δύο ήρωες ανακάλυψαν ότι ο παππούς του Διομήδη, ο Οινέας, είχε φιλοξενήσει παλιά τον παππού του Γλαύκου, τον Βελλεροφόντη.

Κατά τη συνήθεια της εποχής, η φιλία των προγόνων κληροδοτείτο στους απογόνους. Έτσι, αντί να πολεμήσουν, ο Διομήδης και ο Γλαύκος κατέβηκαν από τα άρματά τους, “τα χέρια πιάσαν κι έδωκαν βεβαίωσιν φιλίας“.

Οι εξισωτιστές Κουάκεροι

Η χρήση της χειραψίας ως καθημερινός χαιρετισμός θεωρείται πιο πρόσφατο φαινόμενο. Σύμφωνα με αρκετούς ιστορικούς, οι Κουάκεροι, δηλαδή τα μέλη της εκκλησίας του Άγγλου ιεροκήρυκα Τζορτζ Φοξ, την διέδωσαν στις ΗΠΑ τον 17ο και 18ο αιώνα.

Οι Κουάκεροι περιφρονούσαν την κοινωνική ιεραρχία και ήταν υπέρμαχοι του εξισωτισμού. Ως εκ τούτου, θεωρούσαν την χειραψία ως μια κίνηση πιο δημοκρατική από την υπόκλιση ή το βγάλσιμο του καπέλου, κατάλοιπα της φεουδαρχίας.

“Δεν χρησιμοποιούν τις τελετές και τους χαιρετισμούς της αγγλικής εκκλησίας, αλλά κάνουν χειραψία ελεύθερα και συζητούν όλοι μαζί σαν αδέρφια που γεννήθηκαν από τον ίδιο βασιλικό σπόρο”, έγραψε ο Ουίλιαμ Σιούελ στο βιβλίο του “The History of the, Rise, Increase, and Progress of the Christian People Called Quakers“.

Έτσι, η χειραψία, ως μορφή χαιρετισμού και ισότητας, έγινε κοινός τόπος και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Η απήχηση των δημοκρατικών ιδανικών και η ολοένα και μεγαλύτερη απόρριψη των ιεραρχικών χαιρετισμών έπαιξαν καθοριστικό ρόλο.

Μέχρι το 1800, διάφορα εγχειρίδια εθιμοτυπίας με οδηγίες για τη σωστή τεχνική χειραψίας κυκλοφόρησαν. Η βικτωριανή χειραψία όφειλε να είναι σταθερή αλλά όχι υπερβολικά δυνατή.

Η χειραψία ως μέσο επικοινωνίας

Στις μέρες μας, μια χειραψία γίνεται για πολλούς λόγους. Για να συστηθούμε ή για να πούμε “αντίο”, για να δείξουμε ευγένεια ή να επισφραγίσουμε μια πολιτική ή επιχειρηματική συμφωνία, για να δηλώσουμε πίστη στο “ευ αγωνίζεσθαι” πριν από κάποιο αθλητικό γεγονός, κ.λπ..

Οι χειραψίες γίνονται συνήθως με το δεξί χέρι. Σε όλη σχεδόν την Αφρική, όπως και στη Μέση Ανατολή, αν κάνεις χειραψία με το αριστερό χέρι θεωρείται αγένεια.

Το 2015, Ισραηλινοί ερευνητές του Ινστιτούτου Weizmann κινηματογράφησαν χειραψίες μεταξύ εκατοντάδων ατόμων και διαπίστωσαν ότι σχεδόν το 1/4 των συμμετεχόντων μύρισαν μετά τα χέρια τους . Δεν έκαναν το ίδιο όσοι χαιρέτισαν χωρίς να αγγίξουν.

Συμπέραναν πως η χειραψία μπορεί να χρησιμοποιηθεί ασυνείδητα για την ανίχνευση χημικών σημάτων και, πιθανώς, ως μέσο επικοινωνίας, ακριβώς όπως κάνουν άλλα ζώα μυρίζοντας το ένα το άλλο.

Διάσημες χειραψίες. Από το τέλος του Αμερικανικού Εμφυλίου και τη Διάσκεψη του Πότσνταμ στο νεαρό Μπιλ Κλίντον και την Νταϊάνα

Στις 9 Απριλίου 1865, ο Ρόμπερτ Έντουαρντ Λι, αρχηγός των δυνάμεων του Νότου στον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο και ο Οδυσσέας Γκραντ, αρχηγός των δυνάμεων του Βορρά, συναντήθηκαν στο Appomattox Court House της Βιρτζίνια.

Ο Λι συμφώνησε στην παράδοση του στρατού της Βιρτζίνια και η χειραψία του με τον Γκραντ έμεινε στην ιστορία. Σήμανε, ουσιαστικά, τη λήξη του Αμερικανικού Εμφυλίου (1861-1865).

Τον Ιούλιο του 1945, δύο μήνες μετά την παράδοση της Γερμανίας, που σηματοδότησε το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, πραγματοποιήθηκε η Διάσκεψη του Πότσνταμ μεταξύ των συμμαχικών δυνάμεων.

Σε ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στιγμιότυπα, απεικονίζονται ο Βρετανός πρωθυπουργός, Ουίνστον Τσόρτσιλ, ο Αμερικανός πρόεδρος, Χάρι Τρούμαν και ο Σοβιετικός ηγέτης, Ιωσήφ Στάλιν να χαμογελούν και να κάνουν χειραψία.

Τον Ιούλιο του 1963, ο 16χρονος Μπιλ Κλίντον, μετέπειτα ένοικος του Λευκού Οίκου, γνώρισε από κοντά τον Αμερικανό προέδρο, Τζον Φιτζέραλντ Κένεντι και του έσφιξε το χέρι.

Τον Απρίλιο του 1987, η πριγκίπισσα Νταϊάνα επισκέφθηκε το νοσοκομείο Middlesex στο Λονδίνο. Έκανε χειραψία χωρίς να φοράει γάντια με ασθενείς που έπασχαν από την ασθένεια του AIDS.

Επρόκειτο για μια κίνηση όχι μόνο πρωτοποριακή για τα βασιλικά δεδομένα, αλλά και βαθύτατα συμβολική. Μετέδωσε αποφασιστικά το μήνυμα πως ο ιός HIV δεν μεταδίδεται με την αφή και βοήθησε πολλούς πάσχοντες να αποστιγματιστούν.

Άλλες διάσημες χειραψίες ήταν εκείνη ανάμεσα στον Ρόναλντ Ρήγκαν και τον Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, όταν συναντήθηκαν στη Γενεύη το Νοέμβριο του 1985 και εκείνη μεταξύ του Νέλσον Μαντέλα και του τελευταίου λευκού προέδρου της Νότιας Αφρικής, Φρεντερίκ ντε Κλερκ, το 1994.

Με πληροφορίες από:

• “Η ιστορία της χειραψίας“, Εκδόσεις Brainfood
• History.com
• National Geographic

Πηγές εικόνων κεντρικής φωτογραφίας: Youtube, Wikimediamtx και Wikipedia