Γιατί άλλαξαν οι οχυρώσεις στα ελληνικά κάστρα την περίοδο της φραγκοκρατίας και χτίστηκαν προμαχώνες. Το παράδειγμα της Χαλκίδας που έγινε βάση των Βενετών

Όταν αναφερόμαστε στις οχυρώσεις της Ελλάδας, οι οποίες ως κύριο στοιχείο της αμυντικής τους διάρθρωσης και διαμόρφωσης χαρακτηρίζονται από τους προμαχώνες, δηλαδή οχυρώσεις που ακολουθούν το «προμαχωνικό σύστημα», εννοούμε εκείνες των περιοχών του ελλαδικού χώρου που βρέθηκαν στην πορεία του ιστορικού τους βίου υπό την βενετική κυριαρχία.

Η οχυρωματική αρχιτεκτονική στις ενετοκρατούμενες περιοχές της Ελλάδας έχει να παρουσιάσει πολλά λαμπρά παραδείγματα. Είναι οι οχυρώσεις μιας πολύ σημαντικής περιόδου της αμυντικής τέχνης, όταν μετά την καθιέρωση της πυρίτιδας και την παράλληλη ανακάλυψη και εξέλιξη του πυροβολικού, δημιουργήθηκε μια επανάσταση σε όλα τα στοιχεία της άμυνας, της επίθεσης, στα όπλα και στις οχυρώσεις.

Η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στις νησιωτικές περιοχές και στα παράλια της νότιας και δυτικής Ελλάδας. Ταυτόχρονα με τις γεωγραφικές ανακαλύψεις, όπως ο περίπλους της Αφρικής το 1498, που στέρησαν από τις ιταλικές πόλεις –κράτη το προνόμιο του «μεσάζοντα» μεταξύ Ανατολής και Δύσης, άρχισε η απώλεια των βενετικών και γενουατικών κτήσεων στην Ανατολή και φυσικά των αντίστοιχων στην Ελλάδα.

Στον τομέα της φρουριακής αρχιτεκτονικής οι εξελίξεις υπήρξαν επίσης ραγδαίες.

Οι προμαχώνες απάντηση στην ανάπτυξη του πυροβολικού

Οι μεσαιωνικές οχυρώσεις δεν ήταν δυνατόν να αντιμετωπίσουν τη συνεχώς αυξανόμενη δύναμη του πυροβολικού, γι’ αυτό από τα μέσα του 15ου αιώνα έως τις αρχές του επόμενου άρχισαν να προσαρμόζουν στα υπάρχοντα φρούρια συμπληρωματικές αμυντικές κατασκευές.

Η αλλαγή ολοκληρώθηκε μέσα στον 16ο αιώνα, καθιερώνοντας το «προμαχωνικό σύστημα» με βασική αρχή λειτουργίας τα «πλευρικά πυρά». Κατά τον 17ο αιώνα οι ανάγκες αντιμετώπισης της ακόμη μεγαλύτερης δύναμης πυρός του πυροβολικού, οδήγησε στην κατασκευή ενός πλήθους μικρότερων οχυρωμάτων, εκτός της κύριας τάφρου, που σκοπό είχαν να κρατήσουν τον εχθρό όσο το δυνατόν μακρύτερα από την κυρία οχύρωση.

Τέλος μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα η φρουριακή αρχιτεκτονική θα συνέχιζε να στηρίζεται στις βασικές αρχές του 16ου αιώνα, ακολουθώντας βέβαια την ανάπτυξη του πυροβολικού. Όλη αυτή η εξέλιξη αποδεικνύεται από μια σειρά οχυρώσεων στα Ιόνια νησιά (Κέρκυρα, Κεφαλλονιά, Ζάκυνθο, Λευκάδα), στις δυτικές ακτές της Ελλάδας, στην Πελοπόννησο, στην Κρήτη και λιγότερο στα νησιά του Αιγαίου.

Ο συνδυασμός των προαναφερθέντων ιστορικών συγκυριών και γεγονότων με τις εξελίξεις στον τομέα της οχυρωματικής τέχνης οδήγησε τη Βενετία, που έβλεπε να εξασθενεί επικίνδυνα η δύναμή της, να αποφασίσει την κατασκευή πολυάριθμων φρουρίων τόσο στην Terraferma, όσο και στις κτήσεις της στην Ανατολή. Στην ανάπτυξη αυτών των οχυρωματικών κατασκευών της Βενετικής Δημοκρατίας χαράχθηκε από τα μέσα του 16ου αιώνα και μετά, όλη η εξέλιξη της νέας αμυντικής τεχνικής.

Γι’ αυτό και τα φρούρια στις ενετοκρατούμενες περιοχές της Ελλάδας, φρούρια με προμαχώνες, είναι από τα σημαντικότερα παραδείγματα του «προμαχωνικού συστήματος» στην Ανατολική Μεσόγειο.

Προ-προμαχωνική περίοδος

Μια σύντομη αναδρομή στην κατάσταση που επικρατούσε στις ενετικές κτήσεις στα λιμάνια-φρούρια πριν από την καθιέρωση του συστήματος αυτού θα είναι χρήσιμη για την ιστορική συνέχεια και την καλύτερη κατανόηση της εξέλιξης αυτής.

Ας δούμε λοιπόν συγκεκριμένα ποια ήταν τα γεγονότα, αρχίζοντας από την πόλη-βάση του Negroponte, τη σημερινή Χαλκίδα. Οι Βενετοί έδωσαν μεγάλη προσοχή, αρχικά, στην ενίσχυση και επέκταση των οχυρώσεων της Χαλκίδας (Negroponte).

Από τον 13ο και κυρίως τον 14ο αιώνα που η Γαληνοτάτη απέκτησε ολοκληρωτικά την Εύβοια, το Κάστρο της Γέφυρας (του Ευρίπου) έγινε μια από τις κυριότερες βάσεις του βενετικού στόλου στην καρδιά του Αιγαίου, πραγματική γέφυρα που ένωνε τη Θεσσαλία με τη νοτιοδυτική Ελλάδα και τις ελληνικές επαρχίες με την Ασία και την Κωνσταντινούπολη.

Γι’ αυτό λοιπόν το 1461 στάλθηκαν στη Χαλκίδα μηχανικοί και ειδικοί των οχυρωματικών έργων, οι οποίοι επεξεργάστηκαν νέα σχέδια για την αξιοποίηση των παλιών τειχών και προγράμματα νέων οχυρωματικών κατασκευών.

Δυστυχώς η καταστροφή των οχυρώσεων της Χαλκίδας, δηλαδή των μεσαιωνικών, με τις όποιες προσθήκες έκαναν οι Βενετοί πριν την τελική κατάληψη της πόλης –λιμανιού το 1470 από τους Οθωμανούς, υπήρξε σχεδόν ολοκληρωτική. Άρχισε να συντελείται από τα μέσα του 19ου αιώνα και συνεχίστηκε το 1890 στο πλαίσιο της γενικής κατεδάφισης των οχυρώσεων της πόλης.

Το γεγονός αυτό δεν μας επιτρέπει να έχουμε σαφή αντίληψη για τις πρώτες εκείνες αμυντικές κατασκευές που πιθανότατα έκαναν οι Βενετοί κατά την πρώιμη εποχή του πυροβολικού.

Η μόνη δυνατότητα να αντιληφθούμε τη δομή της οχυρωμένης πόλης είναι τα σχεδιαγράμματα της πολιορκίας το 1688 από τις συμμαχικές δυνάμεις των Βενετών, στην προσπάθεια του Francesco Morosini να ανακαταλάβει τις παλιές κτήσεις της Γαληνοτάτης, κατά την εκστρατεία του το 1684 και τη δημιουργία του «Βασιλείου του Μοριά», καθώς επίσης και ορισμένες παλιές φωτογραφίες .

κείμενο: ΙΩΑΝΝΑ ΣΤΕΡΙΩΤΟΥ, Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ «ΠΡΟΜΑΧΩΝΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ»  ΣΤΙΣ ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

(το άρθρο παρουσιάστηκε στις 14 Μαρτίου 2012 στα πλαίσια των διαλέξεων του Συλλόγου Μεταπτυχιακών & Υποψηφίων Διδακτόρων του Τμήματος Ιστορίας & Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ.)

Πηγή: Φίλοι Ιστορίας Χαλκίδας