Γενίτσαροι και Μπούλες. Το αποκριάτικο έθιμο της Νάουσας που ξεκίνησε ως μνημόσυνο μετά από παιδομάζωμα

Οι «Γενίτσαροι και Μπούλες» ή αλλιώς «Γιανίτσαροι και Μπούλες» αποτελεί παραδοσιακό δρώμενο της Νάουσας που πραγματοποιείται κάθε χρόνο την περίοδο των Αποκριών. Έχει συγκεκριμένη ιεροτελεστία ενώ υπάρχει πάντα η συνοδεία νταουλιού και ζουρνά. 

Το έθιμο έφτασε στη μεγαλύτερη ακμή του στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου διακόπηκε προσωρινά, για να αναβιώσει το 1954 με τη συμμετοχή πολλών παλαιών χορευτών από την προπολεμική περίοδο. Από τότε, τελείται ανελλιπώς κάθε χρόνο.

Σε όλη τη διάρκεια του τελετουργικού αποτυπώνονται στοιχεία της τοπικής παράδοσης, μέσα από τραγούδια, μύθους και θρύλους που συνδέονται με τη νεότερη ιστορία της Νάουσας. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στους ηρωικούς αγώνες των Ναουσαίων και την αιματηρή Επανάσταση του 1822, γεγονός που προσδίδει στο έθιμο βαθιά ιστορική και συμβολική σημασία.

Το παιδομάζωμα

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, το 1705, απεσταλμένος του σουλτάνου έφτασε στη Νάουσα και επέβαλε παιδομάζωμα. Οι Ναουσαίοι αρνήθηκαν και τον σκότωσαν. Η πράξη τους έφερε την οργή του σουλτάνου. Ανέβηκαν κλέφτες στα βουνά, φοβούμενοι ότι οι Τούρκοι θα τους σφάξουν. Ο φόβος τους «βγήκε» αληθινός. Την περίοδο της Αποκριάς, η Τούρκοι τους εξόντωσαν.

Την επόμενη χρονιά, αντί να κάνουν μνημόσυνο, οι Ναουσαίοι έβαλαν την αρματολίτικη φορεσιά τους, στον θώρακά τους φόρεσαν ασημικά και καλύφθηκαν με τον «πρόσωπο» για να μην μπορούν να καταλάβουν οι Τούρκοι ποιοι είναι. Έτσι όπως ήταν ντυμένοι, γύριζαν σε όλη την πόλη, αναπαριστώντας το ιστορικό γεγονός.

Η ιεροτελεστία

Το έθιμο διακρίνεται από αυστηρή πειθαρχία, τυποποιημένη μορφή και εξαιρετική αισθητική παρουσία των συμμετεχόντων. Κάθε στοιχείο, από την ενδυμασία και τη συγκέντρωση μέχρι το προσκύνημα, τη διαδρομή, τη μουσική, τους χορούς και τα μουσικά όργανα, αποτελεί μέρος μιας ιεροτελεστίας που ακολουθεί απαράλλακτους κανόνες εδώ και αιώνες.

Ο Γιανίτσαρος αποτελεί την κεντρική φιγούρα του εθίμου, ντυμένος με φουστανέλα και διακοσμημένος με πλήθος ασημικών στο στήθος και στη φορεσιά του. Κρατάει μια μακριά πάλα (σπαθί) και φοράει το χαρακτηριστικό κέρινο προσωπείο. Η Μπούλα, αν και άνδρας, υποδύεται τη γυναικεία μορφή με σεβασμό, φορώντας φαρδιά φορέματα και ένα κέρινο προσωπείο διακοσμημένο με τούλια και λουλούδια. Μπροστά από την πομπή κινούνται παιδιά, ενώ στο τέλος ακολουθεί η παραδοσιακή μουσική συνοδεία από ζουρνά και νταούλι.

Το έθιμο ξεκινάει την πρώτη Κυριακή της Αποκριάς, όταν από νωρίς το πρωί πραγματοποιείται το ντύσιμο των Γενίτσαρων με τελετουργικό τρόπο. Έξω από τα σπίτια των συμμετεχόντων περνούν οργανοπαίχτες, όπου ακούγεται ο μελαγχολικός ήχος του ζουρνά και ο ρυθμικός, βαθύς ήχος του νταουλιού (ο Ζαλιστός). Έτσι, αρχίζει η συγκέντρωση των Γενίτσαρων. Σιγά σιγά το «μπουλούκι» μεγαλώνει, καθώς περνά από σπίτι σε σπίτι.

Μόλις ο Γενίτσαρος ετοιμαστεί, θα βγει στο μπαλκόνι του σπιτιού του, θα τιναχτεί τρεις φορές και θα θα πηδήξει τρεις φορές στα δυο του πόδια, που συμβολίζει τον αποχαιρετισμό. Στην εξώπορτα, θα κάνει το σταυρό του τρεις φορές και θα χαιρετήσει όλους όσοι ήρθαν για να τον συνοδεύσουν. Στη συνέχεια, πιασμένοι δυο-δυο, θα κατευθυνθούν προς το επόμενο σπίτι.

Η Μπούλα, από την πλευρά της, θα φιλήσει το χέρι των μελών της οικογένειας και στη συνέχεια όλων των Γενίτσαρων του μπουλουκιού.

Χωρίς ακόμα να αρχίσουν το χορό, οι συμμετέχοντες φτάνουν λίγο πριν το μεσημέρι στο Δημαρχείο, όπου πραγματοποιείται το συμβολικό προσκύνημα. Ο αρχηγός του μπουλουκιού, συνοδευόμενος από την Μπούλα, εισέρχεται στο Δημαρχείο και, σε μια τελετουργική κίνηση, σηκώνει την προσωπίδα του για να αποκαλύψει το πρόσωπό του. Με σεβασμό, χαιρετά τον Δήμαρχο και ζητά την καθιερωμένη άδεια για την τέλεση του εθίμου. Με τη σειρά της η Μπούλα προσκυνά και δέχεται από τον δήμαρχο χρήματα ως «δώρισμα».

Αυτή η στιγμή σηματοδοτεί τη συμβολική συμμετοχή του Δήμου στην επιτέλεση της παράδοσης, μέσω του ανώτατου αιρετού εκπροσώπου της πόλης. Είναι η μοναδική φορά κατά τη διάρκεια του εθίμου που ο αρχηγός αποκαλύπτει την ταυτότητά του, πριν συνεχιστεί η πομπή με τον καθιερωμένο της ρυθμό. Από εκείνη τη στιγμή, το μπουλούκι ξεκινά τον χορευτικό του γύρο στους δρόμους της πόλης.

Κατά τη διάρκεια της πατινάδας, οι συμμετέχοντες χορεύουν σε ζεύγη, αντικριστά, και συχνά σταυρώνουν τις πάλες τους, ως αναπαράσταση μάχης, μετά από το σήμα που δίνουν οι οργανοπαίκτες. Η πομπή ακολουθεί μια συγκεκριμένη διαδρομή μέσα από περιοχές της Νάουσας που ήταν τα παλιά όρια της πόλης, πραγματοποιώντας στάσεις σε επτά προκαθορισμένα σημεία (τριόδια), όπου οι Γενίτσαροι χορεύουν κυκλικά.

Κάθε χορευτής συμμετέχει στο τριόδι που βρίσκεται κοντά στο σπίτι του, ως φόρο τιμής στην οικογένειά του. Καθώς ο κάθε πρωτοχορευτής ηγείται του χορού, οι συγγενείς και οι φίλοι του προσφέρουν χρήματα στους οργανοπαίκτες, τοποθετώντας τα είτε στα μουσικά όργανα είτε στις τσέπες τους. Σε όλη τη διάρκεια της πορείας, απαγορεύεται στους θεατές να τραγουδούν ή να χορεύουν μαζί με τους χορευτές, καθώς και να ηγούνται του χορού.

Ο αρχηγός, αφού λάβει την άδεια, βγαίνει στον εξώστη του Δημαρχείου και το ανακοινώνει επίσημα στο συγκεντρωμένο πλήθος. Έτσι, επιβεβαιώνει την έναρξη του πιο τελετουργικού μέρους του εθίμου. Μόλις δοθεί η άδεια, τραβούν τις πάλες από τα θηκάρια τους και ξεκινούν τις παραδοσιακές πατινάδες, ακολουθώντας συγκεκριμένη διαδρομή από γειτονιά σε γειτονιά.

Στις πλατείες, εκτελούν κυκλικούς χορούς, ενώ το απόγευμα καταλήγουν στην πλατεία Αλωνίων. Εκεί, αφαιρούν το «πρόσωπο» και γίνονται ένα με το πλήθος, συμμετέχοντας σε έναν κοινό χορό χαράς και γιορτής.

Το έθιμο επαναλαμβάνεται την Κυριακή της Τυρινής, ενώ την Καθαρή Δευτέρα συνεχίζεται χωρίς τους «προσώπους», ακολουθώντας ωστόσο την ίδια καθορισμένη διαδρομή. Η κορύφωση έρχεται την Κυριακή της Ορθοδοξίας, όταν όλα τα μπουλούκια συγκεντρώνονται στην περιοχή Σπηλαίου.

Εκεί, μέσα σε μια γιορτινή ατμόσφαιρα, στήνεται μεγάλο γλέντι με παραδοσιακές πίτες, σπιτικά γλυκά του ταψιού και άφθονο ντόπιο ναουσαίικο κρασί, ολοκληρώνοντας έτσι το εθιμικό δρώμενο.

Αρχική εικόνα: ΑΠΕ-ΜΠΕ