Φυλακές Αβέρωφ. Ξεκίνησαν ως σωφρονιστήριο ανηλίκων και εξελίχθηκαν σε τόπο μαζικής κράτησης πολιτικών κρατουμένων. Η νεότερη φυλακισμένη ήταν μόλις 12 ετών

Οι φυλακές Αβέρωφ χτίστηκαν το 1896 με δωρεά του Γεώργιου Αβέρωφ και κατόπιν επιθυμίας της Βασίλισσας Όλγας. Ξεκίνησαν τη λειτουργία τους ως φυλακές ανηλίκων και ονομάζονταν “Εφηβείο”. Από το 1916 μετατράπηκαν σε φυλακές πολιτικών κρατουμένων.  

Τα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου, τα κελιά τους γέμισαν από όσους πάλεψαν τους κατακτητές και είχαν ενεργό δράση στην Εθνική Αντίσταση. Δίπλα τους λειτουργούσαν οι γυναικείες φυλακές Αβέρωφ, όπου γυναίκες πολιτικοί κρατούμενοι κρατούνταν με τα παιδιά τους. Απέναντι στην καθημερινή βαρβαρότητα των εκτελέσεων, οι γυναίκες οργάνωσαν μια υποδειγματική μικρο-κοινωνία για να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους.

Οι φυλακές Αβέρωφ κατεδαφίστηκαν το 1972 και στη θέση τους χτίστηκε το μέγαρο του Αρείου Πάγου που φιλοξενεί και το Εφετείο Αθηνών.

Eφηβείο Αβέρωφ – φυλακές ανηλίκων

Μέχρι και το 1890, όσοι ανήλικοι καταδικάζονταν σε φυλάκιση, κρατούνταν στα ίδια κελιά με κατάδικους μεγαλύτερης ηλικίας. Η ύπαρξη ξεχωριστής δομής για τη φυλάκιση εφήβων αποτελούσε πολυτέλεια. Μέχρι το 1891. Τότε η Βασίλισσα Όλγα ίδρυσε την “Εν Χριστώ Αδελφότητα“, στόχος της οποίας ήταν η εξεύρεση πόρων για την ανοικοδόμηση ενός ξεχωριστού χώρου για την κράτηση και τον σωφρονισμό των ανήλικων παραβατών.

Το 1892, ο Γεώργιος Αβέρωφ δώρισε στην Αδελφότητα 375.000 δραχμές, για την επέτειο των αργυρών γάμων της Βασίλισσας. Το χρηματικό ποσό δαπανήθηκε για την ανέγερση του σωφρονιστικού ιδρύματος “Εφηβείο”. Το 1896 οι εργασίες ολοκληρώθηκαν. Το κτήριο οικοδομήθηκε απέναντι από το γήπεδο του Παναθηναϊκού, στη θέση που βρίσκεται σήμερα το μέγαρο του Αρείου Πάγου.

Την ίδια χρονιά παραδόθηκε από την Αδελφότητα στο Ελληνικό Δημόσιο και ξεκίνησε η λειτουργία του με τον ιδρυτικό νόμο που όριζε ότι:

“ανήλικοι μη υπερβαίνοντες το 18ο έτος της ηλικίας αυτών, καταδικασθέντες δε εις εγκληματικήν ή επανορθωτικήν ποινήν φυλακίσεως πλέον του μηνός, εκτίωσι την ποινήν εν τω σωφρονιστηρίω”.

Το “Εφηβείο Αβέρωφ”, όπως ονομάστηκε προς τιμήν του εθνικού ευεργέτη, περιελάμβανε 300 κελιά, τεχνικά εργαστήρια, εστιατόρια και μια εκκλησία.

Για να λυθεί το πρόβλημα που δημιουργούνταν όταν οι τρόφιμοι του “Εφηβείου” ενηλικιώνονταν αλλά είχαν ακόμα να εκτίσουν κάποιο υπόλοιπο της ποινής τους, η Βασίλισσα Όλγα έδωσε εντολή για την ανοικοδόμηση νέου κτιρίου. Το νέο κτίριο χτίστηκε πίσω από το “Εφηβείον” και τα έξοδα κατασκευής του ανέλαβε ο ξάδελφος της Βασίλισσας και Αυτοκράτορας της Ρωσίας, Τσάρος Νικόλαος Β’.

Φυλακές πολιτικών κρατουμένων

Από το 1916 οι φυλακές ανηλίκων μετατράπηκαν σε φυλακές πολιτικών και στρατιωτικών κρατουμένων. Τότε η επωνυμία “Εφηβείο” εγκαταλείφθηκε και ξεκίνησαν να αποκαλούνται “φυλακές Αβέρωφ“. Μέχρι την Κατοχή, οι φυλακές διατηρούσαν τη λειτουργία τους και ως Εφηβείο αλλά και ως Δικαστική Φυλακή Αθηνών. Τα χρόνια της Κατοχής, στα κελιά τους βρέθηκαν εκατοντάδες αντιστασιακοί.

Κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών του 1944, οι φυλακές αποτέλεσαν θέατρο σκληρών μαχών ανάμεσα στις αντάρτικες ομάδες του ΕΛΑΣ και των Βρετανών στρατιωτών καθώς και των συνεργατών τους. Τότε ένα μέρος του περίβολου των φυλακών ανατινάχτηκε από τον ΕΛΑΣ που επιχείρησε να εισβάλει στο κτίριο και να αποσπάσει τους προφυλακισμένους δοσίλογους πολιτικούς της κατοχής. Η επιχείρηση ανακατάληψης από τους Βρετανούς βοήθησε αρκετούς από αυτούς να ξεφύγουν. Διαβάστε τι απέγιναν οι “υψηλοί” κρατούμενοι στην έφοδο των Βρετανών.

Από το 1945 τα κτίρια των Φυλακών Αβέρωφ άρχισαν να χρησιμοποιούνται αποκλειστικά για πολιτικούς κρατούμενους.

Γυναικείες Φυλακές Αβέρωφ

Δίπλα από το κτήριο των φυλακών βρίσκονταν οι γυναικείες φυλακές Αβέρωφ, οι οποίες λειτούργησαν μέχρι και τη δεκαετία του 1970 και αποτελούνταν από 101 κελιά, θαλάμους εργασίας, εκκλησία, σχολεία και επιμέρους βοηθητικές εγκαταστάσεις. Οι πολιτικές κρατούμενες φυλακίζονταν με τα παιδιά τους.

Διαβάστε ακόμα: “Είμαστε ασύλληπτα πουλιά και όπως εφύγαμε εμείς, έτσι θα φύγουν και οι άλλοι”. Το σημείωμα που άφησαν πίσω τους οι 8 δραπέτες των φυλακών Αίγινας. Πώς έκαναν την πρώτη μεγάλη απόδραση στην Ελλάδα με διάνοιξη σήραγγας

Στη διάρκεια του Εμφυλίου, περίπου το 80% των φυλακισμένων γυναικών προέρχονταν από την επαρχία. Στην πλειοψηφία τους ήταν γυναίκες που είτε είχαν συμμετάσχει στην Αντίσταση, είτε είχαν βοηθήσει τους συζύγους και συγγενείς τους στη μάχη ενάντια στους κατακτητές. Μεταξύ τους υπήρχαν και νεαρά κορίτσια που ήταν οργανωμένα στην ΕΠΟΝ. Ανάμεσα στις κρατούμενες ήταν και 150 γυναίκες με παιδιά κάτω των 5 ετών.

Η μικρότερη πολιτική κρατούμενη

Η μικρότερη πολιτική κρατούμενη ήταν μόλις δωδεκάμιση χρονών. Η Νίνα. “Το Νινάκι”, όπως την αποκαλούσαν οι συγκρατούμενές της. Τον Ιανουάριο του 1948 υποβλήθηκε σε τριήμερη ανάκριση. Από εκεί την παρέπεμψαν στον εισηγητή, ο οποίος έκρινε ότι έπρεπε να περάσει Στρατοδικείο.

Δύο μήνες αργότερα, τον Μάρτιο του 1948 κάθισε στο εδώλιο του Στρατοδικείου της Αθήνας και δικάστηκε, όπως οι περισσότερες κρατούμενες” για “εσχάτη προδοσία“. Ο γραμματέας της έδρας διάβασε το κατηγορητήριο “Ανατροπή του καθεστώτος, αφαίρεση μέρους εκ του όλου της Ελληνικής επικρατείας και παράδοση εδαφών σε ξένη δύναμη, προσηλυτισμό, κατασκοπεία, κλπ“.

Η Νίνα μεταφέρθηκε στο τμήμα Μεταγωγών, όπου έμεινε 15 μέρες. “Δεκαπέντε μέρες γνώρισα το έσχατο κατακάθι της κοινωνίας. Είδα πρόσωπα που δεν μπορούσα ποτέ να φανταστώ ότι υπάρχουν τέτοια ανάμεσά μας“, έγραψε η ίδια αργότερα. Μόλις τελείωσε ο χρόνος παραμονής στο Μεταγωγών, μεταφέρθηκε στις γυναικείες φυλακές Αβέρωφ.

Στη διαδρομή ήταν μαζί με μερικά αγόρια. Οι περισσότεροι πήγαιναν για εκτέλεση. Ένας από αυτούς, αφού έμαθε ότι ήταν και εκείνη πολιτική κρατούμενη, της είπε:

“Άκουσε Νίνα. Κοίταξέ μας καλά και να μας θυμάσαι. Μη μας ξεχάσεις. Εγώ είμαι δάσκαλος. Μην ξεχάσεις πως σκοτωνόμαστε, γιατί αγωνιστήκαμε για να γίνει κάποτε η πατρίδα μας πραγματικά λεύτερη και ανεξάρτητη”.

Μόλις δωδεκάμιση χρονών, η Νίνα γνώρισε το θάνατο των συνανθρώπων της με τον πιο βίαιο τρόπο. Στις φυλακές, οι γυναίκες την αγκάλιασαν και φρόντισαν για την ανατροφή της.

Η ζωή στις φυλακές Αβέρωφ

Οι μαρτυρίες όσων επέζησαν από τις εκτελέσεις περιγράφουν το ίδρυμα ως κολαστήριο. Άθλιες συνθήκες διαβίωσης, ξυλοδαρμοί, βιασμοί και εκτελέσεις ήταν η καθημερινότητα των γυναικών. Όσες γλίτωναν την άμεση εκτέλεση, οδηγούνταν από τα Στρατοδικεία στις φυλακές, όπου μερικές έμειναν μέχρι και 15 χρόνια.

Παρ’ όλα αυτά, το φρόνημα των γυναικών διατηρήθηκε υψηλό ακόμα και μπροστά στο θάνατο. Με πείσμα για ζωή και αλληλεγγύη, οι γυναίκες οργάνωσαν την καθημερινότητά τους μέσα στις φυλακές.

Η κάθε μιά φρόντιζε να προσφέρει στις υπόλοιπες ό,τι μπορούσε. Άλλες ως φιλόλογοι μάθαιναν Αρχαία και Νέα ελληνικά στις συγκρατούμενές τους ή προετοίμαζαν τις μικρότερες για το Πανεπιστήμιο, ενώ οι δασκάλες μάθαιναν ανάγνωση και γραφή στις αναλφάβητες, που ήταν και η πλειοψηφία των φυλακισμένων. Μερικές από τις κρατούμενες δίδασκαν μαθηματικά, λογιστικά και στενογραφία. Ακόμα και ξένες γλώσσες. Για τα παραπάνω από 100 παιδιά που μεγάλωναν στα κελιά φρόντιζαν οι νηπιαγωγοί.

Την ψυχαγωγία είχαν αναλάβει οι φυλακισμένες ηθοποιοί. Ανάμεσά τους και η Ολυμπία Παπαδούκα, που κατάφερε να φωτογραφήσει κρυφά το εσωτερικό των φυλακών Αβέρωφ και αργότερα κυκλοφόρησε το αποκαλυπτικό βιβλίο-ντοκουμέντο με τίτλο “Γυναικείες Φυλακές Αβέρωφ”.

Η Χορωδία αποτελούσε επίσης ένα μέρος των δραστηριοτήτων τους. Μάλιστα, τον Μάϊο του 1977, μερικές από τις γυναίκες που αποτελούσαν τη χορωδία, βρέθηκαν μετά από περίπου 30 χρόνια και ηχογράφησαν δίσκο με τα τραγούδια που ηχούσαν μέσα στα μπουντρούμια από το 1948 μέχρι το 1952.

Το τέλος

Την περίοδο της στρατιωτικής δικτατορίας στην Ελλάδα (1967-1974) περνούσαν από τις φυλακές Αβέρωφ όλοι πριν δικαστούν. Μέχρι και ο Ανδρέας Παπανδρέου υποχρεώθηκε σε 9 μήνες κράτηση. Με την πάροδο των χρόνων η περιοχή των Αμπελοκήπων είχε γίνει πλέον αρκετά πυκνοδομημένη. Μάλιστα οι κάτοικοι που ζούσαν δίπλα στις φυλακές έφτασαν να συνομιλούν με τους κρατούμενους.

Η λειτουργία των φυλακών σταμάτησε το 1971. Το 1972 οι φυλακές κατεδαφίστηκαν και πέρασαν στην ιστορία. Οι κρατούμενοι που είχαν απομείνει μεταφέρθηκαν στις νέες φυλακές Κορυδαλλού. Με εντολή των πραξικοπηματιών σβήστηκε κάθε ίχνος του κολαστηρίου και άρχισε η ανέγερση δικαστικού μεγάρου.

Σήμερα μια μαρμάρινη στήλη στο προαύλιο χώρο του Δικαστικού Μεγάρου θυμίζει ότι “στο χώρο αυτό λειτούργησαν επί δεκαετίες οι Φυλακές Αβέρωφ. Αιωνία η μνήμη στου Έλληνες και Ελληνίδες που κρατήθηκαν και θυσιάστηκαν στις Φυλακές”.

Αντλήθηκαν πληροφορίες από το βιβλίο της Ολυμπία Παπαδούκα “Γυναικείες φυλακές Αβέρωφ”, εκδόσεις ΔΙΟΓΕΝΗΣ, Αθήνα 2006

Πηγή αρχική φωτογραφίας:  flickr

Διαβάστε ακόμα στη “ΜτΧ”: Η έφοδος των ανταρτών του ΕΛΑΣ στις φυλακές Αβέρωφ για να πιάσουν τους δοσίλογους της κατοχής. Γιατί τους βομβάρδισαν Βρετανικά αεροπλάνα