Φωτογραφικό οδοιπορικό στην Οδησσό πριν τον πόλεμο. Η Φιλική Εταιρεία και η “γειτνίαση” του Μότσαρτ με τον Σαλιέρι

Του συνεργάτη μας, ιστορικού ερευνητή Στέφανου Μίλεση

Αποτελούσε παράδοση για πολλούς Έλληνες, η ετήσια εκδρομή στην Οδησσό για τον εορτασμό της 25^ης Μαρτίου. Η παράδοση αυτή δημιουργήθηκε ουσιαστικά από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, ύστερα από επίτευξη συμφωνίας ιδιωτών, με τον Δήμο της Οδησσού, που αφορούσε στην αναστήλωση της οικίας Μαρασλή και δύο ακόμα οικιών που βρίσκονταν παραπλεύρως αυτής, επί της σημερινής παρόδου Κράσνι.

Η οικία Μαρασλή και το Μουσείο Φιλικής Εταιρείας

Η οικία Μαρασλή ήταν εκείνη όπου συγκεντρώνονταν τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας και η κίνηση αποσκοπούσε στη λειτουργία του Μουσείου Φιλικής Εταιρείας που αποτελεί πλέον παράρτημα του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού. Το Μουσείο Φιλικής Εταιρείας στάθηκε σημαντική αφορμή για τη σύσφιξη των ελληνο-ουκρανικών σχέσεων.

Ο Δήμος Πειραιά, αδελφοποιήθηκε με τον Δήμο Οδησσού, που έφερε την μετονομασία μιας πλατείας και ενός δρόμου σε «Πλατεία Ελλήνων» και «οδό Ελλήνων» αντίστοιχα.

Και ως αντίδωρο ο Πειραιάς μετονόμασε την Πλατεία Λουδοβίκου παραπλεύρως του «Ηλεκτρικού» σταθμού σε Πλατεία Οδησσού.

Μια παράδοση είχε πλέον γεννηθεί που ήθελε Έλληνες να μεταβαίνουν στην Οδησσό για να συμμετάσχουν σε σειρά εκδηλώσεων εορτασμού της 25ης Μαρτίου. Διότι η Οδησσός υπήρξε η «μήτρα» της Ελληνικής Επανάστασης.

Τα πάντα ξεκίνησαν όταν τρεις Έλληνες, που αγωνίζονταν αρχικά για την εμπορική τους επιβίωση. Επρόκειτο για τους Νικόλαο Σκουφά, Αθανάσιο Τσακάλωφ και Εμμανουήλ Ξάνθο, που αποφάσισαν να αγωνιστούν για την ανάταση του ελληνισμού. Και η ιστορία απέδειξε τελικά, ότι οι τρεις κοινοί κατά τα άλλα άνθρωποι, που δεν ήταν εύποροι, ούτε κατείχαν σημαντικές θέσεις ή αξιώματα, ήταν αρκετοί να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις εκείνες που θα οδηγούσαν το έθνος να εγερθεί κατά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Οι τρεις αυτοί Έλληνες έμποροι του εξωτερικού, αφού έδωσαν μεταξύ τους τα χέρια, ορκίστηκαν στο όραμα που οι ίδιοι είχαν χαράξει, με τα μάτια δακρυσμένα από συγκίνηση και τις καρδιές τους να πάλλονται από τα ρίγη της εθνικής ανάτασης. Και από έμποροι έγιναν απόστολοι της ελευθερίας, αλιείς πατριωτών του Ελληνισμού. Η Οδησσός υπήρξε η αφετηρία για την εθνική μας έγερση.

Μια πτήση με περιπέτεια

Λίγα χρόνια πριν τον πόλεμο, μέσω Κωνσταντινούπολης με τις Τουρκικές αερογραμμές, κατευθυνθήκαμε για την Οδησσό. Κατά την διάρκεια της πτήσης, αναγγέλθηκε ότι ο αεροδιάδρομος ήταν προσωρινά κλειστός λόγω χιονιού. Όλοι όσοι συνήθιζαν να πραγματοποιούν αυτή την διαδρομή, φάνηκαν «εκπαιδευμένοι» σε τέτοια απρόοπτα. Άλλωστε δεν ήταν η πρώτη φορά που συνέβαινε ένα τέτοιο γεγονός. Το αεροπλάνο μας, αφού διέγραψε δέκα, ίσως και περισσότερους κύκλους,  πάνω από το αποκλεισμένο αεροδρόμιο της Οδησσού, με συνεχείς αναταράξεις κατάφερε τελικά να προσγειωθεί στην ιστορική πολιτεία.

Μόλις κατεβήκαμε τη σκάλα του αεροπλάνου και βρεθήκαμε στην πίστα του αεροδρομίου, δεχθήκαμε ένα κύμα κρύου να μας χτυπά στο πρόσωπο. Γύρω μας, ένα λευκό πέπλο κάλυπτε τα πάντα. Η θερμοκρασία μόλις άγγιζε τους μηδέν βαθμούς Μάρτιο μήνα.

Οι εγκαταστάσεις, τα οχήματα του αεροδρομίου, η υποδοχή παρέπεμπαν σε ένα επαρχιακό αεροδρόμιο δεκαετίας 1960. Τα πάντα στοιχειώδη. Δίπλα στις εγκαταστάσεις οικοδομούνταν νέες, σύγχρονες. Η Ουκρανία επιθυμούσε διακαώς τον δυτικό εκσυγχρονισμό. Στην αίθουσα αφίξεων για διαβατηριακό έλεγχο, δέσποζαν ολόγυρα αναρτημένες διαφημίσεις που καλούσαν τη νεολαία να σπουδάσει σε δημόσιες και ιδιωτικές ακαδημίες εμπορικού ναυτικού. Τεράστια δεξαμενόπλοια συνόδευαν τα σχετικά κείμενα.  Παραφωνία τότε οι στρατιώτες με τις φαιές στολές και τα ΑΚ-47 στα χέρια που μας κοιτούσαν βλοσυροί. Όμως μόλις περάσαμε τον απαραίτητο έλεγχο τα πάντα άλλαξαν. Ζεσταθήκαμε από τη φιλική ατμόσφαιρα ενός λαού που έχει μάθει λόγω των δυσκολιών και των στερήσεων να αντιμετωπίζει τα πάντα με χιούμορ και αισιοδοξία.

– «Μα χιόνι Μάρτιο μήνα;» παρατηρήσαμε.

– «Δεν είναι Μάρτιος, είναι 48 Φεβρουαρίου» μας απάντησαν!

Μόλις φτάσαμε στο κέντρο της Οδησσού η ματιά μας έπεσε αμέσως πάνω σε μια πινακίδα που ανέγραφε την απόσταση διαφόρων πόλεων από την Οδησσό. Ανάμεσα σε αυτές «Πειραιάς 1111 χλμ».

Η φιλοσοφία των Οδησσιτών

Οι Οδησσίτες, άνθρωποι κοσμοπολίτες όπως καταδεικνύει η ιστορία τους, διαθέτουν όχι μόνο χιούμορ σε ανεπτυγμένο θα λέγαμε βαθμό, αλλά και φαντασία, η οποία γίνεται πράξη τόσο στην καθημερινή τους ζωή όσο και στους δρόμους της πόλης τους.

Όταν λειτούργησε ξενοδοχείο – εστιατόριο με την επωνυμία “ΜΟΖΑΡΤ” έναντι αυτού ακριβώς, ένα άλλο εστιατόριο άνοιξε ανταγωνιστικά, που έφερε την επωνυμία “ΣΑΛΙΕΡΙ”, που ήταν ο υποτιθέμενος μεγάλος αντίπαλός του μεγάλου συνθέτη της κλασικής μουσικής.

Η Οδησσός δεν είναι φυσικά μόνο των Ελλήνων αλλά και των Εβραίων, των Ρουμάνων, των Γάλλων, των Γερμανών, των Αρμενίων και πολλών ακόμα εθνοτήτων που τις προσδίδουν έναν κοσμοπολίτικο και μοναδικό χαρακτήρα.

Οι κάτοικοί της μιλώντας άλλοι Ρωσικά και άλλοι Ουκρανικά, αντιμετωπίζουν τις δυσκολίες που συναντούν θέτοντας απλά στο επίκεντρο την ίδια τη ζωή, την απόλαυση της καθημερινότητας, τις μικροχαρές τις οποίες μπορεί κάποιος να απολαύσει μόνο όταν έχει “εκπαιδευτεί” μέσα από μακροχρόνια προβλήματα. Και οι Ουκρανοί φαίνεται να είναι ιδιαίτερα εκπαιδευμένοι σε αυτό από την εποχή ακόμα της Σοβιετικής Ένωσης.

Οι γάμοι του Σαββάτου

Συναντήσαμε νέους ανθρώπους, που παρά τα τόσα οικονομικά τους προβλήματα, είχαν αποφασίσει να χτίσουν τη ζωή και το μέλλον τους, μέσα σε έντονες εικόνες αντίθεσης.

Ζευγάρια παντρεύονταν στο δημαρχείο κάθε Σάββατο πρωί και μετά πήγαιναν για την καθιερωμένη αναμνηστική φωτογράφιση στο πάρκο, κρατώντας στο χέρι ένα μπουκέτο λουλούδια. Δεν τους εσκίαζαν οι οικονομικές δυσκολίες, τα χαμηλά μεροκάματα, η ανεργία… Δεν έψαχναν αφορμές για να σταματήσουν την πορεία της ζωής τους. Τέτοιες αναστολές ήταν και είναι μόνο δυτικού τύπου…

Η Οδησσός των αντιθέσεων

Η αντίθεση δέσποζε παντού, σε κάθε δρόμο, σε κάθε πλατεία σε όλη την Ουκρανία, που όπως συμβαίνει με όλες τις χώρες, που εξήλθαν από την περίοδο του κομμουνισμού, ακροβατούν ανάμεσα στο παλιό και στο σύγχρονο που ξεπροβάλει δυναμικά. Νέες ευκαιρίες πλουτισμού, ακριβά αυτοκίνητα, τζιπ κυρίως με σκούρα παράθυρα κυκλοφορούσαν ανάμεσα στα παλιά Lada, αλλά και στα τουριστικού τύπου αλογάκια που οι Οδησσίτες αρέσκονται να κάνουν βόλτες με αυτά.

Τα περίτεχνα μέγαρα της πόλης

Το ταξίδι στην Οδησσό αποτελούσε ένα ταξίδι στο παρελθόν των Ελλήνων που όχι μόνο ιστορικά συνετέλεσαν στην ακμή της, αλλά και μέχρι τη σύγχρονη εποχή επέλεγαν να εγκατασταθούν και να ασκήσουν επιχειρηματική δραστηριότητα σε αυτήν.

Περιηγήθηκα στους δρόμους μιας πόλης, που θα μπορούσε να βρίσκεται στην Κεντρική Ευρώπη. Οι τοποθεσίες, τα μνημεία, τα κτήρια, οι εμπορικές στοές, οι δημόσιοι κήποι προσφέρονται για ατέλειωτη περιπλάνηση.

Τα μάτια ρουφούν αχόρταγα τα περίτεχνα φιλοτεχνημένα κτήρια. Ανάμεσά τους βεβαίως το κτήριο της Όπερας που οι επισκέπτες δεν σταματούν αδιάκοπα να φωτογραφίζουν από όποια πλευρά του κι αν βρίσκονται. Κάθε μέτρο ένα μουσείο, μια ιστορία, ένα πρόσωπο, μια αναφορά. Η περιπλάνηση και μόνο στα κτήρια και στις απίστευτες λεπτομέρειές τους, απαιτούν ώρες οδοιπορίας.

Δεν μπορεί ο επισκέπτης να προσπεράσει χωρίς να θαυμάσει την καταπληκτική αρχιτεκτονική τους, τα ανάγλυφα διακοσμητικά τους στοιχεία ή τα αγάλματα που τα λαμπρύνουν περίτεχνα διακοσμητικά στοιχεία. Και βέβαια δεν θα μπορούσα να μη θαυμάσω και τα πλήθη του κόσμου που κάθε βράδυ κατέκλυζαν την Όπερα για να παρακολουθήσουν τις τόσες πολλές και διαφορετικές παραστάσεις που καθημερινά ανέβαιναν. Και μοιραία σκεπτόμενος την δική μας πολιτιστική κίνηση, δεν μπόρεσα να αποφύγω τα αισθήματα θλίψης και απογοήτευσης που με κατέλαβαν.

Πόσο λανθασμένα εμείς οι Έλληνες που θεωρούμε τους εαυτούς μας “προχωρημένους” -αφού ανήκουμε στην Ευρώπη- απολαμβάνοντας τα υλικά οφέλη, αδιαφορώντας για τα άδεια έδρανα του θεάτρου μας, τα άδεια θεωρεία, την έλλειψη γνώσης για τη μουσική παιδεία και για κάθε είδους παιδεία που θα μας οδηγούσε στην αυτοβελτίωση και στην ποιοτική αναβάθμιση των μεταξύ μας σχέσεων.

Η ελληνική ομογένεια

Ο Ελληνισμός της Οδησσού και της ευρύτερης περιοχής της χερσονήσου της Κριμαίας απαριθμούσε μέχρι πριν και τον πόλεμο πάνω από 150 χιλιάδες. Εκτός από την Οδησσό, στο Κίεβο, στην Μαριούπολη (όνομα προερχόμενο από την Παναγία), ο ελληνισμός έχει μακρές ιστορικές καταβολές που ξεκινούν από τον ελληνικό αποικισμό του 7ου και του 6ου π.Χ.. Ελληνικά στοιχεία βρίσκονται είτε στο προσκήνιο είτε στο παρασκήνιο κάθε μεγάλου ιστορικού γεγονότος προκαλώντας εντύπωση σε όσους δεν το γνωρίζουν.

Το ξενοδοχείο για παράδειγμα στη Γιάλτα, μέσα στο οποίο υπογράφηκε τον Φεβρουάριο του 1945, η γνωστή συμφωνία της κατανομής του κόσμου, που έμεινε γνωστό ως η “συμφωνία της Γιάλτας”, ήταν παλαιότερα η οικία του Λάμπρου Κατσώνη. Αυτή την οικία μετέτρεψε το Σοβιετικό καθεστώς αργότερα σε ξενοδοχείο με την επωνυμία “Λειβαδιά” και έμελλε να υπάρξει ο τόπος υπογραφής της ιστορικής συμφωνίας.

Η σύγχρονη ελληνική παρουσία

Εκτός από την ιστορική παρουσία του ελληνικού στοιχείου στην Οδησσό και στη σύγχρονη εποχή οι Έλληνες εμφανίζονταν δυναμικά σε διάφορους επιχειρηματικούς τομείς. Η ελληνική επιχειρηματικότητα στην Οδησσό μέχρι και πριν τον πόλεμο, ήταν ιδιαίτερα αναπτυγμένη λόγω των ευνοϊκών συνθηκών που παρείχε το ουκρανικό γραφειοκρατικό σύστημα. Εμπορικά κέντρα με ελληνικές ονομασίες, όπως το “Αθηνά” ήταν αποτέλεσμα ελληνικής παρουσίας, πάρκα αναψυχής στα οποία δεσπόζει στην είσοδό τους η ελληνική σημαία, ήταν μόνο μερικά από τα πολλά στοιχεία σύγχρονης ελληνικής παρουσίας.

Η ανεκπλήρωτη υπόσχεση

Το 2019 άφησα πίσω μου για τελευταία φορά την Οδησσό διακατεχόμενος από την επιθυμία να την επισκεφθώ ξανά. Δυστυχώς κάποιο ταξίδι που αναβλήθηκε, μια ακόμα υπόσχεση ανεκπλήρωτη, μεσολάβησαν μέχρι το ξέσπασμα του πολέμου. Κοιτάζοντας τώρα αυτές τις φωτογραφίες της Οδησσού της ειρήνης, σκέφτομαι πόσο πολύτιμα είναι τελικώς τα αγαθά της ευημερίας, που όταν τα έχουμε δεν τα εκτιμούμε και μόνο όταν τα χάσουμε καταλαβαίνουμε την αξία τους.