Ευνούχοι, οι διακεκριμένοι απόκληροι του Βυζαντίου. Ποιοι διετέλεσαν πατριάρχες, μητροπολίτες, στρατηγοί. Πως κατάφεραν να οργανωθούν σε τάγμα και να αποκτήσουν εξουσία

γράφει η Άννα Αχιολά στην Ροδιακή

Τη Ρωμαϊκή περίοδο, ήταν ντροπιαστικό και υποτιμητικό να είναι κανείς ευνούχος. Ακολούθως, στο Βυζάντιο (Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία) ο ευνουχισμός ως πράξη είχε μεν και τιμωρητικό χαρακτήρα, αφού αποτελούσε τιμωρία για σκλάβους,  αιχμαλώτους και υποπέσοντες σε σεξουαλικά κυρίως εγκλήματα (όπως ο Ησαΐας ο Ρόδιος που κατηγορήθηκε ως παιδεραστής), συχνά όμως ελάμβανε χώρα και στα μέλη αυτοκρατορικών οικογενειών, μιας και απέτρεπε τους απογόνους να διεκδικήσουν τον θρόνο λόγω μη αρτιμέλειας του σώματος.

Έτσι, η κοινωνία των ευνούχων μετρούσε πολλά μέλη, αρκετά από τα οποία υπηρετούσαν στην αυτοκρατορική Αυλή έχοντας τις θέσεις του παρα-κοιμώμενου, του πρωτοβεστιάριου και του θησαυροφύλακα, ενώ αναλάμβαναν την εκπαίδευση των διαδόχων της αυτοκρατορίας ή γίνονταν οι γιατροί για τις γυναίκες της αριστοκρατίας. Αυτό το γεγονός οδήγησε όμως και πολλές οικογένειες χαμηλότερης κοινωνικής στάθμης να ακρωτηριάσουν κάποια από τα αρσενικά τους παιδιά, με τη φιλοδοξία να ανέλθουν σε υψηλές κοινωνικές θέσεις, να αποκτήσουν δύναμη και να στηρίξουν έτσι και την υπόλοιπη οικογένεια, χωρίς όμως πάντα να πετυχαίνουν το προσδοκώμενο.

Οι ευνούχοι έχαιραν ιδιαίτερα καλής αντιμετώπισης από τους υπηκόους της αυτοκρατορίας, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Ιωάννης Ζωναράς: «Οι Βυζαντινοί ήταν πάντοτε παθιασμένα ενθουσιώδεις με τους ευνούχους». Μάλιστα, η αξία που είχαν στο Βυζάντιο μπορεί να γίνει κατανοητή από το γεγονός ότι οι ευνούχοι θεωρούνταν το πιο πολύτιμο δώρο, για να το προσφέρει κάποιος στον αυτοκράτορα! Για παράδειγμα, ανάμεσα στα δώρα που προσέφερε η Δανιέλης στον Βασίλειο Α’ τον Μακεδών (867- 886) ήταν 100 νεαροί ευνούχοι διότι «γνώριζε ότι πάντα υπάρχει χώρος για ευνούχους στο αυτοκρατορικό παλάτι». Επίσης, ο Θεοπόλδος Α’, μαρκήσιος του Spoleto (929 – 936), αφότου αιχμαλώτισε Έλληνες στρατιώτες, τους ευνούχισε και ενημέρωσε τον στρατηγό του: «Από όσο γνωρίζω, τίποτα δεν αξίζει περισσότερο για τον άγιο αυτοκράτορα από τους ευνούχους. Έτσι, πήρα την ταπεινή πρωτοβουλία να στείλω αυτούς τους λίγους σ’ αυτόν και, αν μου το επιτρέψει ο Θεός, θα στείλω ακόμα περισσότερους».

Και όμως, όση αξία και αν είχαν, οι νόμοι της βυζαντινής αυτοκρατορίας – που τέθηκαν πολύ νωρίς από τον αυτοκράτορα Δομιτιανό – ήταν ξεκάθαροι: απαγορεύεται ο ευνουχισμός ανθρώπων! Παρά όμως τις αλλεπάλληλες κινήσεις για την απαγόρευσή του, οι ευνούχοι ποτέ δεν εξαφανίστηκαν από την αυτοκρατορία. Γιατί; Διότι πολύ απλά οι παραπάνω νόμοι μπορούσαν να εφαρμοστούν μόνο σε εδάφη της αυτοκρατορίας και δεν υπήρχε κάποιος νόμος που να απαγόρευε (ούτε καν να περιόριζε) το εμπόριο ευνούχων από μέρη εκτός του Βυζαντίου. Μάλιστα, εξαιτίας αυτού του παράλογου νομικού συστήματος, αλλά και της μεγάλης θνησιμότητας κατά τον ευνουχισμό (μόλις 3 στους 90 επιζούσαν), το εμπόριο ευνούχων αποδείχθηκε ιδιαίτερα προσοδοφόρο, μιας και ένας ευνούχος κάτω των 10 ετών κόστιζε 10 solidi, άνω των 10 ετών 50 και αν ήταν εκπαιδευμένος σε κάτι έως και 60 solidi (σύμφωνα με τον Κώδικα του Ιουστινιανού). Πέρα όμως από την προβληματική νομοθεσία που ωθούσε τους ευνούχους στη σκλαβιά, η ίδια η συμπεριφορά των πολιτών, σε κάθε κοινωνικό στρώμα, διακρινόταν από μία πρωτοφανή υποκρισία. Όπως αναφέρει ο Ζωναράς, ακόμα και ο ίδιος ο αυτοκράτορας Ιουλιανός (361- 363) – που κρατούσε κοντά του τον ευνούχο Μακεδώνιο σαν προσωπικό του διδάσκαλο – κυνήγησε και θανάτωσε τον ευνούχο Ευσέβιο και απομάκρυνε όλους τους ευνούχους από το αυτοκρατορικό παλάτι!

Μέσα σ’ αυτό το προβληματικό περιβάλλον, οι ευνούχοι κατάφεραν να πληθύνουν και να συσπειρωθούν. Κάπως έτσι, δημιουργήθηκε ένα τάγμα ευνούχων στο Βυζάντιο ή των ευνούχων τάξης, η οποία οργανωμένη ιεραρχικά κατάφερε να αποκτήσει μεγάλη εξουσία. Εν μέρει χάρη σ’ αυτό, δημιουργήθηκαν ειδικοί τίτλοι ευγένειας αποκλειστικά για ευνούχους, καθώς και συγκεκριμένες θέσεις και ευθύνες που μόνο αυτοί μπορούσαν να αναλάβουν.

Παρά τις προσπάθειές τους όμως, σε αρκετές περιόδους της αυτοκρατορίας αντιμετώπισαν μεγάλα προβλήματα. Είναι χαρακτηριστικά της πολεμικής που δέχονταν, τα παρακάτω λόγια του Ammianus Marcellinus προς τον αυτοκράτορα Δομιτιανό, όταν ο τελευταίος απαγόρευσε τον ευνουχισμό: «Πού θα ήμασταν σήμερα αν αυτού του είδους τα τέρατα ευημερούσαν, που ακόμα και σήμερα, που παραμένουν λίγοι, έχουν καταφέρει να αποτελούν πληγή;»

Και όμως, ευνούχοι κατάφεραν να εισέλθουν στην πολιτική, θρησκευτική και στρατιωτική σκηνή της αυτοκρατορίας, αναλαμβάνοντας κατά καιρούς ηγετικές θέσεις. Αν και σύμφωνα με τον Κανόνα 1 της Συνόδου της Νίκαιας (325 μ.Χ.) «αν κάποιος ιερέας […], ενώ ήταν υγιής, αυτό-ευνουχίστηκε πρέπει οπωσδήποτε να απομακρυνθεί από την εκκλησία […] και από εδώ και πέρα κανένας τέτοιος δεν επιτρέπεται να γίνει ιερέας», πλήθος ευνούχων διετέλεσαν πατριάρχες, μητροπολίτες, μοναχοί κλπ., όπως π.χ. ο Γερμανός Α’ (715 – 730), o Θεοφύλακτος (933 – 956) και o Ευστράτιος Γαρίδας (1081 – 1084). Έως και μοναστήρια είχαν ιδρυθεί αποκλειστικά για ευνούχους, όπως π.χ. η μονή των Καθαρών που ίδρυσε ο ευνούχος πρωτοσπαθάριος Ναρσής, κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του Ιουστίνου Β’ (565 – 578). Πιθανόν, στο χώρο της εκκλησίας, κάποιοι να ακολούθησαν κατά γράμμα το λόγο του Ιησού: « […] υπάρχουν ευνούχοι, οι οποίοι μόνοι τους έγιναν ευνούχοι διά την βασιλείαν των ουρανών. Όποιος μπορεί να το κάνει, ας το κάνει …», όπως περιγράφεται στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (19:12).

Αν και επρόκειτο για παραβολή, ο μεγαλύτερος θεολόγος – φιλόσοφος στην ιστορία του Χριστιανισμού,ο Ωριγένης, σε ηλικία 25 ετών ευνουχίστηκε για τη βασιλεία των ουρανών, όπως και πολλοί άλλοι…

Ευνούχοι στρατηγοί

Από την άλλη, πλήθος εξαίρετων στρατηγών του Βυζαντίου υπήρξαν ευνούχοι, όπως π.χ. ο διάδοχος του Βελισάριου στη διακυβέρνηση της Αφρικής, Σολομώντας, και ο Ευστάθιος Κυμινιανός, που ήταν υπεύθυνος έως και για τη φύλαξη της Κωνσταντινούπολης, όταν ο αυτοκράτορας Αλέξιος Α’ Κομνηνός απουσίαζε. Αλλά και στην πολιτική σκηνή, η θέση των ευνούχων ήταν ακόμα πιο σημαντική. Σύμφωνα με πλήθος πηγών, αρκετοί ευνούχοι φέρονται να διατάζουν ακόμα και τον ίδιο τον αυτοκράτορα! Σύμφωνα με τον ιστορικό Κεδρινό, ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β’, από την αρχή έως το τέλος της ηγεμονίας του, υπάκουε στην πλήρη εξουσία των ευνούχων που τον περιτριγύριζαν. Όπως αναφέρει ο Πρίσκος, από τη μία ο Θεοδόσιος υπάκουε πάντα τους ευνούχους που τον μεγάλωσαν, ενώ από την άλλη, οι τελευταίοι τον αντιμετώπιζαν σαν μικρό παιδί! Ακόμα και όταν έφτασε στην ηλικία των 50 δέχονταν τις διαταγές τους, ενώ ο ευνούχος Χρυσάφιος φέρεται να εξασκούσε την απόλυτη εξουσία πίσω από αυτόν!

Στο χώρο της μουσικής, εισήχθησαν ευνούχοι στις βυζαντινές χορωδίες  πιθανά την εποχή του Αρκαδίου, του οποίου ο αρχιχορωδός ήταν ο ίδιος ευνούχος, και παρέμειναν μέχρι τουλάχιστον την Άλωση του 1204. Στους επόμενους τρεις αιώνες δεν εντοπίζονται ίχνη του φαινομένου. Το φαινόμενο αναβιώνει στην Ευρώπη και ειδικά στην Ιταλία, με τους Καστράτους, από τον 16ο έως τον 19ο αι., οδηγώντας πολλές χιλιάδες παιδιά, στην προ-εφηβική ηλικία, στον ακρωτηριασμό, καθώς  έπρεπε να ψέλνουν στην εκκλησία, με φωνές αντάξιες του Θεού και αργότερα, στην εποχή Μπαρόκ, να ερμηνεύουν με εύπλαστη και παντοδύναμη φωνή στην Όπερα Σέρια, ενσαρκώνοντας το ηρωικό ιδεώδες της εποχής.

ΠΗΓΕΣ:

«Byzantium: The Surprising Life of a Medieval Empire», Herrin, Judith, Penguin Books, UK 2008

«Ο Ευνουχισμός στο Βυζάντιο» – Ν. Σταυρακάκης, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2017, 34(2):255-260

www.metafysiko.gr, www.greatlie.com, neobyzantium.com, el.wikipedia.org